Açar sözlər: ittifaq, miqrasiya siyasəti, əcnəbi, vətəndaşlığı olmayan şəxs, müvəqqəti yaşayış icazəsi, daimi yaşayış icazəsi, sığınacaq, üçüncü ölkə, sərhəd, tənzimləmə, müddət, beynəlxalq öhdəlik
Miqrasiya proseslərinin dinamik inkişafı dövlətlərdən miqrasiya qanunvericiliyini daim təkmilləşdirmələrini tələb edir. Bu baxımdan qabaqcıl Avropa ölkələrinin təcrübəsinin öyrənilməsi Azərbaycan Respublikasında miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi sahəsində yeni təkliflərin hazırlanması üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan ilə Avropa ölkələri arasında miqrasiya sahəsində əlaqələr son illərdə inkişaf edir. 2014-cü ildə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan Respublikası arasında imzalanan readmissiya sazişi bunun bariz nümunəsi kimi qeyd oluna bilər. Digər tərəfdən, məlumdur ki, İttifaq daxilində unikal miqrasiya sistemi formalaşdırılmışdır və əsas prinsip insanların sərbəst hərəkətini təmin etməkdir. Regional təşkilat kimi Avropa İttifaqı miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsində və eyni zamanda, miqrasiya axınlarının yaratdığı problemlerin həllində üzv dövlətlər üçün yol göstərici rolunu oynamağa çalışır. Həmçinin, müvafiq sahədə bir sıra aktlar da qəbul edilmişdir və bunlar İttifaqın miqrasiya fenomeninə baxışını analiz etmək, baş verən prosesləri anlamaq baxımından önəmlidir. Skandinaviya ölkələri isə malik olduqları yüksək həyat və rifah səviyyəsinə görə hər zaman miqrantlar üçün əsas təyinat ölkələrindən olmuşlar. Məhz bu səbəbdən xüsusilə də, Danimarka, Norveç və İsveçin miqrasiya qanunvericiliyini tədqiq etmək vacib əhəmiyyət daşıyır. Adıçəkilən ölkələrin milli miqrasiya qanunvericiliklərini araşdırarkən ən son dəyişiklik edilmiş versiyanı tapmaq və tədqiqatı onun üzərində aparmaq bizə daha dəqiq nəticələr verəcəkdir. Əlbəttə, miqrasiya qanunvericiliyinin predmet dairəsi genişdir və hər birini nəzərdən keçirmək praktiki cəhətdən səmərəli deyil. Burada xüsusilə qanunun əsas anlayışlarına və yaşayış icazələrinin (müvəqqəti və daimi) verilməsi qaydaları daha çox diqqəti cəlb etmişdir. Dövlətlərin əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə yaşayış icazəsi verərkən nəzərə aldıqları kriteriyalar, əcnəbilərin bölündükləri kateqoriyalar, həmçinin, beynəlxalq öhdəliklər burada əsas məsələlər kimi çıxış edir. Beləliklə, bu məqalədə Avropa İttifaqının miqrasiya proseslərinə yanaşması və Skandinaviya ölkələrinin milli miqrasiya qanunvericiliyi tədqiq edilir.
Keywords: union, migration policy, alien, stateless person, temporary residence permit, permanent residence permit, asylum, third country, border, regulation, validity, international obligation
The dynamic development of migration processes requires states to constantly improve their migration legislation. In this regard, the study of the experience of advanced European countries is especially important for the development of new proposals in the field of regulation of migration processes in the Republic of Azerbaijan. It should also be noted that relations between Azerbaijan and European countries in the field of migration have been developing in recent years. The readmission agreement signed between the European Union and the Republic of Azerbaijan in 2014 can be cited as a clear example of this. On the other hand, it is known that a unique migration system has been formed within the Union, and the main principle is to ensure the free movement of people. As a regional organization, the European Union seeks to play a guiding role for member states in regulating migration processes and, at the same time, in addressing the problems posed by migration flows. A number of acts have also been adopted in the relevant field, and they are important in terms of analyzing the Union’s view on the phenomenon of migration and understanding the processes occurring. The Scandinavian countries, on the other hand, have always been one of the main destinations for migrants due to their high standard of living and welfare. That is why it is especially important to study the migration legislation of Denmark, Norway and Sweden. Finding the most recent revised version of the national migration legislation of these countries and conducting research on it will give us more accurate results. Surely, the scope of migration legislation is wide, and it is not practical to consider each of them. Special attention was paid to the basic concepts of the law and the rules for issuing residence permits (temporary and permanent). The criteria that states take into account when issuing residence permits to foreigners and stateless persons, the categories in which foreigners are divided, as well as international obligations are key issues here. Thus, this article examines the European Union’s approach to migration and the national migration legislation of the Scandinavian countries.
Köhnə qitə Avropada məskunlaşmanın tarixi daha qədim olduğundan burada köç prosesi də daha erkən başlamışdır. Bu gün isə miqrasiya Avropada yaşayan hər kəsin həyatının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdir, lakin bu günə qədər yaşanan müharibələr və siyasi proseslər hazırki vəziyyəti şərtləndirmişdir. XX əsrin 2-ci yarısında Avropa dövlətləri miqrasiya proseslərinin inzibati-hüquqi nizamlanmasında birgə əməkdaşlığın təməlini qoydular və müasir dövrümüzdə də bu əməkdaşlıq daha güclü formada davam etməkdədir. Xüsusilə də, İkinci Dünya müharibəsindən sonra ilk addımlar iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün atılmışdı. Burada əsas məqsəd bir-biri ilə ticarət edən ölkələrin iqtisadi cəhətdən bir-birinə bağlı olması və bu səbəblə qarşıdurmalardan qaçma ehtimalı daha çox olması fikrinin formalaşdırılması idi. Nəticədə 1958-ci ildə əvvəlcə altı ölkə – Belçika, Almaniya, Fransa, İtaliya, Lüksemburq və Hollandiya arasında iqtisadi əməkdaşlığı artıran Avropa İqtisadi Birliyi (AES) yaradıldı. O vaxtdan bəri 22 dövlət üzv oldu və nəhəng vahid bazarın, hansı ki daxili bazar olaraq da bilinir, əsası qoyuldu və hazırda da inkişafa davam edir. 31 yanvar 2020-ci ildə isə Birləşmiş Krallıq Avropa İttifaqını tərk etdi. Tamamilə iqtisadi bir birlik olaraq başlayan birlik iqlim, ətraf mühit və sağlamlıqdan tutmuş xarici əlaqələr və təhlükəsizlik, ədalət və miqrasiyaya qədər sahələri əhatə edən bir təşkilata çevrildi. 1993-cü ildə təşkilatın adı Avropa İqtisadi Birliyindən (AİB) Avropa İttifaqına (Aİ) dəyişdirildi və bu, yuxarıda qeyd olunan geniş əlaqələr sistemini tam əks etdirmiş oldu. Hazırda Aİ qitənin böyük bir hissəsini əhatə edən 27 üzv ölkə arasında bənzərsiz bir iqtisadi və siyasi birlik rolunu oynayır [8].
Həmrəyliyə əsaslanmaqla gələcəyə istiqamətlənmiş və əhatəli bir Avropa miqrasiya siyasətinin formalaşdırılmasının İttifaq üçün əsas hədəf olduğunu söyləmək mümkündür. Əsas məqsəd həm müntəzəm, həm də qeyri-qanuni immiqrasiya ilə əlaqəli balanslı bir yanaşma yaratmaq hesab olunur [9]. Bu yanaşmanı tədqiq edə bilmək üçün ilk növbədə Avropa İttifaqının Fəaliyyətinə dair Müqavilənin 79 və 80-ci maddələrinə baxmaq lazımdır. Müqavilənin 79-cu maddəsinə əsasən İttifaq bütün mərhələlərdə miqrasiya axınlarının səmərəli idarə olunmasına, üzv dövlətlərdə qanuni olaraq yaşayan üçüncü ölkə vətəndaşlarına qarşı ədalətli rəftara və qanunsuz immiqrasiya və insan alveri ilə mübarizəyə və qarşısının alınması ilə bağlı genişləndirilmiş tədbirlərə yönəlmiş ümumi bir immiqrasiya siyasəti hazırlayacaqdır. Göstərilən məqsədə çatmaq üçün həmin maddənin 2-ci hissəsində Avropa Parlamenti və Şurasının adi qanunvericilik proseduruna uyğun olaraq giriş və yaşayış şərtləri və üzv dövlətlər tərəfindən uzunmüddətli vizalar və ailənin birləşməsi məqsədi ilə verilmiş yaşayış icazələri ilə əlaqədar standartlar, digər üzv dövlətlərdə hərəkət və yaşayış azadlığını tənzimləyən şərtlər daxil olmaqla, bir üzv dövlətdə qanuni olaraq yaşayan üçüncü ölkə vətəndaşlarının hüquqlarının tərifi, icazəsiz yaşayan şəxslərin çıxarılması və geri göndərilməsi də daxil olmaqla qanunsuz immiqrasiya və icazəsiz yaşayış və insan alveri ilə, xüsusən də qadın və uşaq ticarəti ilə mübarizə sahələrində tədbirlər görmələri öhdəliyi təsbit olunmuşdur. Həmçinin, İttifaq üzv dövlətlərdən birinin ərazisinə giriş, mövcudluq və ya yaşamaq üçün şərtləri yerinə yetirməyən və ya artıq yerinə yetirməyən üçüncü ölkələrin vətəndaşlarının mənşə ölkələrinə readmissiyası ilə bağlı üçüncü ölkələrlə müqavilələr bağlaya bilər. Avropa Parlamenti və Şurası, adi qanunvericilik prosedurlarına uyğun olaraq, üzv dövlətlərin ərazilərində qanuni olaraq yaşayan üçüncü ölkə vətəndaşlarının inteqrasiyasını təşviq etmək məqsədi ilə üzv dövlətlərin fəaliyyətinə təşviq və dəstək vermək üçün tədbirlər də müəyyən edə bilər. Üzv Dövlətlərin qanun və qaydalarının uyğunlaşdırılması istisna olmaqla. Müvafiq maddənin sonuncu hissəsində qeyd olunur ki, bu göstərilənlər üzv dövlətlərin öz ərazilərinə üçüncü ölkələrdən iş axtarmaq üçün gələn üçüncü ölkə vətəndaşlarının qəbul həcmlərini müəyyənləşdirmək hüququna təsir etmir [7]. Buradan aydın şəkildə başa düşmək olar ki, hər nə qədər miqrasiya prosesləri ilə bağlı İttifaq səviyyəsində normativ-hüquqi aktlar qəbul edilsə də, hər bir üzv dövlət miqrasiya ilə bağlı öz daxili qanunvericiliyini də formalaşdırır. Müqavilənin 80-ci maddəsində isə təsbit olunur ki, Birliyin göstərilən siyasətləri və onların həyata keçirilməsi üzv dövlətlər arasında maddi təsirləri də daxil olmaqla həmrəylik və məsuliyyətin ədalətli bölüşdürülməsi prinsipi ilə tənzimlənir. Zərurət olduqda, bu Fəslə uyğun olaraq qəbul edilmiş Birlik aktlarında bu prinsipi həyata keçirmək üçün müvafiq tədbirlər olmalıdır [7].
Bununla birlikdə, 2009-cu ilin dekabrında qüvvəyə minmiş Lissabon Müqaviləsi müntəzəm immiqrasiya ilə əlaqədar səs çoxluğu və inteqrasiya tədbirləri üçün yeni bir hüquqi əsas tətbiq etmişdir. Adi qanunvericilik proseduru indi həm qeyri-qanuni, həm də müntəzəm immiqrasiya siyasətlərinə tətbiq edilir və Parlamenti Şura ilə bərabər səviyyədə bir qanunverici etmiş olur [9]. Üçüncü ölkə vətəndaşlarının qəfil axını vəziyyətində isə alınacaq müvəqqəti tədbirlər Parlamentlə məsləhətləşdikdən sonra yalnız Şura tərəfindən qəbul edilə bilər [7]. Nəhayət, Avropa Ədalət Məhkəməsi miqrasiya və sığınacaq məsələlərində tam yurisdiksiya əldə etmişdir. Həmçinin, burada digər mühüm sənədlərin də adını çəkmək lazımdır. Belə ki, Avropa Komissiyası tərəfindən 2011-ci ildə qəbul edilən “Miqrasiya və Mobilliyə Qlobal Yanaşma” (GAMM) Aİ-nin miqrasiya sahəsində üçüncü ölkələrlə əlaqələri üçün ümumi bir çərçivə yaratmışdır. Bu Yanaşma əsasən dörd növ predmet məsələyə əsaslanmaqdadır ki, bunlar müntəzəm immiqrasiya və mobillik, qeyri-qanuni immiqrasiya və insan alveri, beynəlxalq müdafiə və sığınacaq siyasəti, miqrasiya və mobilliyin inkişafa təsirini maksimum dərəcədə artırmaqdır. Bu yanaşma kontekstində miqrantların insan hüquqları məsələsi də kəsişir [9]. Digər bir sənəd 1999-cu ildə Tampere və 2004-cü ildə Haaqada qəbul edilmiş çoxillik proqramların davamçısı olaraq 2009-cu ilin dekabrında qəbul edilmiş azadlıq, təhlükəsizlik və ədalət sahəsindəki Stokholm Proqramı (AFSJ) olmuşdur. Bu proqramın müddəti 2014-cü ilin dekabrında başa çatmış və 2014-cü ilin mart ayında Komissiya, AFSJ-nin gələcək gündəminə dair “Açıq və etibarlı bir Avropa: bunu reallaşdırmaq” adlı vizyonunu əks etdirən yeni bir açıqlama yayımladı. Aİ Fəaliyyətinə dair Müqavilənin 68-ci maddəsinə uyğun olaraq, Avropa Şurası 26 və 27 iyun 2014-cü il tarixli nəticələrində 2014-2020-ci illər dövrü üçün “azadlıq, təhlükəsizlik və ədalət sahəsində qanunvericilik və əməliyyat planlaşdırması üçün strateji bələdçilər” müəyyənləşdirdi. Bunlar artıq bir proqram deyil, əksinə mövcud hüquqi sənədlərin və tədbirlərin köçürülməsinə, tətbiq olunmasına və birləşdirilməsinə yönəlmiş təlimatlardır. Təlimatlar miqrasiyaya dair bütöv bir yanaşma, müntəzəm miqrasiyadan ən yaxşı şəkildə istifadə etmək, ehtiyacı olanlara qorunma təmin etmək, nizamsız miqrasiyaya qarşı mübarizə və sərhədləri səmərəli idarə etmək ehtiyacını vurğulayır [9].
13 may 2015-ci il tarixində Komissiya Avropa Miqrasiya Gündəliyini nəşr etdirdi. Gündəlik Aralıq dənizindəki böhranın öhdəsindən gəlmək üçün təcili tədbirləri və miqrasiyanın bütün aspektlərini daha təsirli bir şəkildə idarə etmək üçün yaxın bir neçə ildə həyata keçiriləcək tədbirləri təklif edirdi. Komissiya 2019-cu ilin oktyabr ayında Avropa Miqrasiya Gündəliyinin icrasına dair inkişaf hesabatını yayımlamış və gündəliyin həyata keçirilməsindəki irəliləyişləri və çatışmazlıqları araşdırmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, son 10-12 ildə Aİ miqrasiya məsələlərinin inzbati tənzimlənməsinə dair bir neçə qanunvericilik aktı qəbul etmişdir ki, bunların da əksəriyyətini məhz Göstərişlər təşkil edir [9]. Bu Göstərişlər qanuni miqrasiyasının bir çox növü ilə bağlı ictimai münasibətlərin nizama salınmasını və İttifaq səviyyəsində ümumi standartın yaradılmasını təmin etmişdir. 23 sentyabr 2020-ci il tarixində isə Komissiya miqrasiya və sığınacaqların idarə edilməsinə daha ədalətli, daha çox avropalı yanaşmasını ortaya qoyaraq Miqrasiya və Sığınacaq üzrə Yeni Bir Pakt təqdim etdi. Bu Pakt hərtərəfli və davamlı bir siyasət həyata keçirmək, qeyri-qanuni miqrasiyanın mövcud problemlərinə humanist və təsirli uzunmüddətli cavab vermək, qanuni miqrasiya yollarını inkişaf etdirmək, qaçqınları və digər yeni gələnləri daha yaxşı inteqrasiya etmək və mənşə ölkələri və tranzit ölkələrlə ilə qarşılıqlı fayda üçün immiqrasiya tərəfdaşlığını dərinləşdirmək məqsədi daşıyır. Bundan əlavə, adıçəkilən sənədin yeni idarəetmə mexanizmi, milli miqrasiya idarəetmə sistemlərinin getdikcə daha çox bütöv Avropa sisteminə inteqrasiya olunması ilə üzv dövlətlər arasında ədalətli məsuliyyət bölgüsünü və təsirli həmrəyliyi təmin etməsi planlaşdırılmışdır. 2016-cı ildən bəri əldə olunan irəliləyişə əsaslanaraq Pakt daha sürətli və daha inteqrasiya edilmiş prosedurlar, Şengen sistemi və sərhədlərin daha yaxşı idarə olunması, elastiklik və böhrana davamlılıq üçün vacib yeni üsullar təqdim edərək tam bir sistem qurmağa çalışır. Eyni zamanda qanuni miqrasiya və inteqrasiyaya diqqət yetirmiş olur [6].
Avropa Komissiyasından Paktla bağlı yayımlanan Kommunikasiya sənədinə əsasən Aİ-nin xarici sərhəd nəzarəti ilə sığınacaq və geri qayıtma prosedurları arasındakı boşluqları aradan qaldırması mütləqdir. Bu proses, müvafiq prosedura daxil olmaq və giriş icazəsi üçün aydın və ədalətli qaydalarla sürətlə aparılmalıdır. Komissiya sərhəddə icazəsiz keçid edən bütün Avropa İttifaqı vətəndaşları üçün tətbiq olunan, giriş öncəsi yoxlama, sığınacaq proseduru və tətbiq olunan yerlərdə sürətli geri qayıtma prosedurundan ibarət olan və bununla da hazırda ayrı olan prosesləri birləşdirən qüsursuz bir prosedurun qurulmasını təklif edir. İlk addım, icazəsi olmadan xarici sərhədi keçən bütün üçüncü ölkə vətəndaşlarına tətbiq olunan giriş öncəsi yoxlama olmalıdır. Bu yoxlama şəxsiyyət, sağlamlıq və təhlükəsizlik yoxlamaları, barmaq izləri və Eurodac (European Dactyloscopy – Avropa Daktiloskopiyası) verilənlər bazasında qeydiyyatı əhatə etməlidir. Bu ümumi sığınacaq və qayıdış sistemində ilk addım kimi çıxış edəcək, həmçinin, ilkin mərhələdə əlaqədar insanlar üçün şəffaflığı artıracaq və sistemə inam yaradacaqdır. İttifaq Agentliklərinin dəstəyi ilə bütün müvafiq qurumlar arasında daha sıx əməkdaşlığı inkişaf etdirmək də Paktın əsas məqsədlərindən biridir. Yoxlama bir şəxsin vəziyyətini və hansı prosedur növünün tətbiq olunacağını təyin etmə müddətini də sürətləndirmiş olacaq. Üzv dövlətin ərazisinə qanuni girişdən əvvəl bütün qeyri-qanuni gəlişlər üçün eyni yoxlamaların aparılmasını təmin etmək üçün üzv dövlətlər sərhəd nəzarətindən yayınmış bir şəxsi öz ərazisi daxilində müəyyən edildiyi təqdirdə müayinədən keçirməlidir [1, 4]. Komissiya, eyni zamanda, bu prosesdə ikinci mərhələ kimi sərhəd prosedurlarının daha təsirli və çevik istifadəsinə imkan vermək üçün 2016-cı il tarixli yeni bir Sığınacaq Prosessual Tənzimləmə layihəsinə düzəliş təklif edir. Sığınacaq və qayıdış sərhəd prosedurlarına dair qaydalar vahid bir qanunverici sənəddə bir araya gələcəkdir. Sərhəd prosedurları təhlükəsiz mənşə ölkələr və ya təhlükəsiz üçüncü ölkələr şəklində sürətləndirmə əsasları kimi bir müraciətə baxılmasının sürətli izlənməsinə imkan vermiş olur. Qəbul olunma ehtimalı az olan sığınacaq müraciətləri üzv dövlətin ərazisinə qanuni giriş tələb olunmadan sürətlə araşdırılmalıdır. Bu, ərizəçilərin vəzifəli şəxsləri aldatmaqla müdafiəyə ehtiyac duymama ehtimalı az olan ölkələrdən qaynaqlanan və ya milli təhlükəsizliyə təhdid yaradan iddialara tətbiq ediləcəkdir [1, 4]. Aİ-nin xarici sərhədlərində edilən sığınacaq müraciətləri, İttifaqın sığınacaq prosedurlarının bir hissəsi olaraq qiymətləndirilməli olsa da, Aİ-yə daxil olmaq üçün avtomatik bir hüquq təşkil etmir. Normal sığınacaq proseduru digər sığınacaq müraciətlərinə tətbiq olunmağa davam edəcək və daha səmərəli olmaqla eyni zamanda əsaslı iddiaları olanlara aydınlıq gətirəcəkdir. Əlavə olaraq, sərhəd proseduru zamanı müraciət edənlərin başqa bir üzv dövlətdə prosedurların davam etdirilməsinə imkan verərək başqa yerə köçürülməsi mümkün olmalıdır [1, 4-5].
Kommunikasiya sənədinin “Güclü böhran hazırlığı və cavab sistemi” adlanan 3-cü maddəsinə əsaslansaq, Yeni Paktın hərtərəfli, möhkəm miqrasiya və sığınacaq siyasəti həyata keçirmək məqsədini, həmçinin, böhran vəziyyətləri riskinə qarşı ən yaxşı müdafiə hesab etmək olar. İttifaqın bu növ böhrana bu gün 2015-ci ilə nisbətən daha yaxşı hazırlaşmış olması və sığınacaq və miqrasiya idarəçiliyi üçün ortaq çərçivə Aİ-ni daha güclü bir zəminə çıxaracaq, hazırlığı gücləndirəcək və həmrəyliyi davamlı bir xüsusiyyət halına gətirəcəkdir. Lakin Aİ-nin hər zaman gözlənilməz vəziyyətə də hazır olması zəruri tələbdir. İttifaq böhran və fors-major vəziyyətlərini dayanıqlı və çevik bir şəkildə həll etməyə hazır olmalıdır, çünki fərqli böhran növlərinin müxtəlif reaksiyalar tələb etdiyini bilmək lazımdır. Reaksiyanın effektivliyi hazırlıq və uzaqgörənlik sayəsində artırıla bilər. Bunun üçün gözləntiləri artırmaq və Aİ-nin əsas tendensiyalara cavablarını hazırlamağa kömək etmək üçün dəlillərə əsaslanan bir yanaşma lazımdır [1, 10]. Reaktiv rejimdən hazırlıq və gözləntiyə əsaslanan rejimə keçməyə kömək edəcək yeni bir Miqrasiya Hazırlığı və Böhran Planı verilməsi planlaşdırılır. Adıçəkilən Plan mövcud bütün böhran idarəedici alətləri bir araya gətirəcək və həm Aİ, həm də milli səviyyədə hazırlığı təmin etmək üçün hazırlanmalı olan əsas institusional, əməliyyat və maliyyə tədbirlərini və eyni zamanda protokollarını müəyyənləşdirəcəkdir. Planı üzv dövlətlərin imkanlarının davamlı gözlənilməsi və izlənilməsini nəzərdə tutur və davamlılığın artırılması və böhrana qarşı koordinasiyalı cavabın təşkili üçün bir çərçivə təmin edir. Beləcə, bir üzv dövlətin tələbi ilə həm Aİ qurumları, həm də digər üzv dövlətlər tərəfindən əməliyyat dəstəyinin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Bu, qaynar nöqtə yanaşmasına əsaslanmaqla böhranlara qarşı müdaxilə və mülki müdafiənin son təcrübəsindən istifadə edəcəkdir [1, 10]. Kommunikasiya sənədində həm də o vurğulanır ki, layihənin dərhal qüvvəyə minməsi, eyni zamanda Aİ-nin gələcək tənzimləmələr çərçivəsində reaksiya göstərmə qabiliyyətinə mühüm əməliyyat dəstəyi kimi çıxış edəcək, həm də çox sayda qeyri-qanuni gəlişlə əlaqəli böhranları aradan qaldırmaq üçün istifadə edilə bilən tədbirlər seriyasını təyin edəcəkdir. Qeyd olunur ki, təcrübə bununla birlikdə alətlər qutusuna yeni bir element əlavə edilməsinin lazım olduğunu söyləyir. Yeni bir qanunverici sənəd böhran qarşısında lazımlı müvəqqəti və fövqəladə tədbirləri təmin etməklə sənədin məqsədləri ikiqat olacaqdır: birincisi, üzv dövlətlərə böhran və fors-major vəziyyətlərinə reaksiya vermək və böhran vəziyyətlərində dərhal qoruma statusu vermək üçün elastiklik təmin etmək, ikincisi, yeni sığınacaq və miqrasiyada yaradılan həmrəylik sistemini təmin etmək. İdarəetmə tənzimlənməsi çox sayda qeyri-qanuni gəliş ilə xarakterizə olunan böhrana yaxşı uyğunlaşdırılmışdır. Böhran şəraiti tələskənlik tələb edir və bu səbəbdən həmrəylik mexanizmi daha güclü olmalıdır və bu mexanizmi tənzimləyən müddətlər azaldılmalıdır. Bu, məcburi köçürülmə sahəsini genişləndirəcək, məsələn, dərhal qorunma üçün müraciət edənlər və faydalananlar üçün və sponsorluğun qaytarılması [1, 10-11]. Sənəddə bütün bu qeyd olunanlar, əlbəttə, gələcək üçün sadəcə bir planı və eyni zamanda gümanı ifadə etməkdədir. Yuxarıda göstərilənlərin təcrübədə həqiqətən işləyib-işləməyəcəyi isə qarşıdan gələn xüsusilə ilk 5 ildə aydın şəkildə görünəcək. Sənədin növbəti maddələrində müvafiq sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi və beynəlxalq partnyorluqların proseslərə təsirinin maksimum səviyyəyə çatdırılmalı olduğu, həmçinin, bu növ partnyorluqların İttifaq və tərəfdaş ölkələrin maraqlarının qiymətləndirilməsinə əsaslanaraq qurulması da əks etdirilmişdir [1, 15].
Aİ-də miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsindən danışarkən Şengen müqaviləsindən də mütləq bəhs etmək lazımdır. 14 iyun 1985-ci ildə imzalanan Şengen sazişi Avropa ölkələrinin əksəriyyətinin milli sərhədlərinin ləğv edilməsinə, “Şengen bölgəsi” olaraq bilinən sərhədsiz bir Avropa qurulmasına yönəlmiş bir müqavilədir. Başlanğıcda yalnız beş Aİ ölkəsi tərəfindən Lüksemburqda imzalanan müqavilə üzv ölkələr arasında sərhəd nəzarətinə son qoymuş dünyanın ən böyük sahələrindən biri olaraq qalır. Beş il sonra, 19 iyun 1990-cı il tarixdə isə Şengen sazişinin konkret həyata keçirilməsinə dair Konvensiya imzalandı [11]. Bu konvensiya daxili sərhəd nəzarətinin ləğvi, vahid vizanın verilməsi prosedurlarının müəyyənləşdirilməsi, SIS – Şengen Məlumat Sistemi kimi tanınan bütün üzvlər üçün vahid məlumat bazasının işlədilməsi və qarşılıqlı əməkdaşlıq quruluşunun yaradılması məsələlərini əhatə edirdi. Müqavilələr və qaydalar da daxil olmaqla, əslində Şengen bölgəsinin real olaraq həyata keçirilməsinə nəhayət 26 mart 1995-ci ildə başlandı və Şengenə üzv 7 ölkə – Fransa, Almaniya, Belçika, Lüksemburq, Hollandiya, Portuqaliya və İspaniya daxili sərhəd yoxlamalarının ləğv edilməsinə qərar verdi. 1999-cu ilin mayında imzalanan Amsterdam müqaviləsi Şengen müqavilələrini Aİ qanunvericilik sisteminə daxil etmiş oldu, çünki bu vaxta qədər Şengen sistemi avtonom şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Keçən müddət ərzində Şengen bölgəsinə daxil olan ölkələrin sayı artıq 26-ya çatmışdır [11] və bunların arasında Aİ-na üzv olmayan dövlətlər də az deyildir.
Avropa ölkələrində miqrasiya məsələlərinin inzibati-hüquqi nizamlanması baxımından ilk əvvəl Skandinaviya ölkələrinə nəzər yetirə bilərik. Danimarka Krallığında müvafiq proseslər 1 oktyabr 1983-cü ildən qüvvədə olan və bu illər ərzində çoxlu sayda dəyişiklik edilmiş Əcnəbilər Qanunu (Aliens Act) adlanan normativ-hüquqi aktla nizamlanmaqdadır. Qanun 10 hissə və 66 maddədən ibarət olmaqla əsas etibarilə immiqrasiya sahəsində formalaşan ictimai münasibətləri tənzimləyir. Əcnəbilərin Danimarkaya girişi və qalması adlanan ilk hissədə əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ölkəyə giriş qaydaları, həmçinin yaşayış icazəsinin növləri və verilməsi qaydaları təsbit olunmuşdur. Maraqlıdır ki, elə ilk maddədə Finlandiya, İslandiya, Norveç və İsveç vətəndaşlarının xüsusi icazə olmadan Danimarka ərazisinə daxil olmaq və yaşamaq hüquqları göstərilmişdir və burada hər hansı zaman limiti müəyyən olunmamışdır [3]. Qanunun 2-ci maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən Avropa İttifaqına üzv dövlətin vətəndaşı olan və ya Avropa İqtisadi Bölgəsinə dair Sazişin əhatə etdiyi əcnəbilər Danimarkaya daxil ola və giriş tarixlərindən etibarən üç aya qədər qala bilərlər. Yaşayış icazəsinin verilməsi ilə bağlı məsələlər Qanunda 7, 8 və 9-cu maddələrdə, həmçinin, bunlara daxil olan subseksiyalarda təsbit olunmuşdur [3]. Adıçəkilən maddələrə əsasən Danimarkada yaşayış icazəsi müvafiq beynəlxalq Konvensiya statusu, qoruma statusu və müvəqqəti qoruma statusuna malik olanlar və köçürülmüş qaçqınlara, müəyyən hallarda sığınacaq tələbi rədd edilən şəxslərə, müəyyən səbəblərlə müşayiət olunmayan yetkinlik yaşına çatmamışlara, tələbələrə, Au-pair proqramı ilə gələnlərə və digərlərinə (keçmiş Danimarka vətəndaşları, dini təbliğatçılar və s.), həmçinin ailənin birləşməsi, məşğulluq (mütəxəssislər, tədqiqatçılar və digər bilik işçiləri, yaşıl kartlar daxil olmaqla), insani əsaslarla yaşayış məqsədilə verilməkdədir [3]. Au-pair dedikdə həm də xarici ölkədə bir ailə ilə yaşayan və uşaqlara ev və xərclik pulu müqabilində qulluq edən bir gənc də başa düşülür. Au Pair proqramı, gənclərə bir müddət xaricdə yaşamaq, fərqli bir mədəniyyət haqqında daha çox məlumat əldə etmək, uşaq baxımı ilə əlaqəli vəzifələrdə kömək qarşılığında xarici dildə bacarıqlarını artırmaq imkanı verən beynəlxalq bir mədəniyyət mübadiləsi hesab olunur. Fransız dilindən tərcümədə “au pair” ifadəsi “bərabər şərtlərlə” mənasını verir, Au Pair və Host Family-in bir-birinə bərabər münasibət göstərdiyini əks etdirir. Au Pair xaricdə iqtisadi cəhətdən yaşaya bilir, ev sahibi ailə isə çevik, sərfəli yaşayış şəraitində uşaq baxımından faydalanır. Bu proqramı dəstəkləyən bir çox ölkənin olduğunu söyləyə bilərik [5].
Norveç Krallığında 15 may 2008-ci il tarixində Əcnəbilərin Krallığa girişi və burada qalmaları haqqında immiqrasiya Qanunu qəbul edilmiş və 1 yanvar 2010-cu ildən qüvvəyə minmişdir. 15 fəsildən ibarət olan Qanunun 1-ci fəslinin Qanunun məqsədi adlanan 1-ci bölməsinə əsasən Qanun Norveç immiqrasiya siyasətinə və beynəlxalq öhdəliklərinə uyğun olaraq, xarici vətəndaşların giriş və çıxışını və bu bölgədə qalmalarını tənzimləmək və nəzarət etmək üçün əsas rolunu oynayır. Həmçinin, milli sərhədlər üzərindən qanuni hərəkəti asanlaşdıraraq əraziyə daxil olan, çıxan və ya qalan və ya qanuna əsasən icazə üçün müraciət edən xarici vətəndaşların hüquqi müdafiəsini təmin edir. Qanun, eyni zamanda, ümumi beynəlxalq hüquqa və ya Norveçin bağlı olduğu beynəlxalq müqavilələrə əsasən qoruma hüququ olan xarici vətəndaşları qorumaq üçün əsas təşkil edir [2]. İlk fəslin 4-cü bölməsinə əsasən müvafiq hüquq qaydalarında başqa qayda nəzərdə tutulmayıbsa, əcnəbilər, ölkədə qanuni qaldıqları müddətdə Norveç vətəndaşları ilə eyni hüquq və vəzifələrə malikdirlər. Qanunun Yaşayış icazələri haqda ümumi müddəalar adlanan 7-ci fəsli müvafiq məsələlərlə bağlı tənzimləmələri özündə əks etdirir. Belə ki, 55-ci maddəyə əsaslanaraq deyə bilərik ki, əmək haqqı ilə və ya ödənişsiz işə başlamaq niyyətində olan və ya ölkədə işgüzar fəaliyyətlə məşğul olmaq istəyən xarici ölkə vətəndaşı, başqa qayda nəzərdə tutulmayıbsa, bu Qanuna uyğun olaraq işə qəbul və ya ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən yaşayış icazəsinə sahib olmalıdır. İşə başlamadan üç aydan çox müddətdə ölkədə yaşamaq niyyətində olan bir xarici vətəndaşın isə yaşayış icazəsi olmalıdır. Şengen sazişi çərçivəsində əməkdaşlığa qatılan başqa bir ölkədə yaşamaq Norveçdə yaşamağa bərabərdir. Həmçinin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, Norveçdə kralın yaşayış müddətinin hesablanmasına dair əlavə müddəaları ehtiva edən qaydalar çıxarmaq səlahiyyəti mövcuddur [2]. Burada müvəqqəti yaşamaq icazəsi ilk dəfə yaşamaq üçün üç ildən çox olmayan müddətə verilir. Bu icazə əcnəbilərə ölkənin hər hansı bir yerində yaşamaq, istənilən yerdə işə qəbul və ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olmaq, qüvvədə olduğu müddətdə Krallığa təkrar giriş və, həmçinin, Qanunun 62-ci bölməsinin müddəalarına uyğun olaraq daimi yaşamaq icazəsi üçün əsas verir. Norveç qanunvericiliyinə əsasən daimi yaşamaq icazəsi üçün əsas təşkil edən müvəqqəti yaşamaq icazəsi ilə son 3 ildə ölkədə yaşayan əcnəbi müraciət edərək daimi yaşamaq hüququ əldə edə bilər. Daimi yaşamaq icazəsi üçün şərtlər əcnəbinin son 3 ildə 7 aydan çox ölkədən kənarda qalmaması, müvəqqəti yaşamaq icazəsinin şərtlərini pozmaması, məcburi norveç dili təhsili alması və son norveç dili imtahanında minimum norveç dilində danışıq səviyyəsinə çatmış olması, sosial biliklər üzrə məcburi təhsili və başa düşdüyü dildə sosial biliklər üzrə son imtahandan keçməsi və şəxsin son 12 ay ərzində özü-özünü təmin edə bilməsindən ibarətdir [2].
Digər bir Skandinaviya ölkəsi İsveçdə də eyniadlı qanun immiqrasiya məsələlərini tənzimləyir. Qanun 23 fəsildən, fəsillər isə bölmələrdən ibarətdir və ilk fəsildə normativ-hüquqi aktın məzmununa nələrin daxil olduğu, müəyyən anlayışlar və ümumi müddəalar öz əksini tapmışdır. 1-ci fəslin 8-ci bölməsində müəyyən olunmuşdur ki, bu Qanun əcnəbilərin azadlığını hər bir fərdi vəziyyətdə lazım olduğundan daha çox məhdudlaşdırmamaq üçün tətbiq edilməlidir [4]. Buradan aydın olur ki, qanunvericinin məqsədi əcnəbilərin vəziyyətini mümkün olduğu qədər yaxşılaşdırmaq və onların əsas hüquq və azadlıqlarını təmin etməkdir. Qanunun 2-ci fəslində əcnəbilərin ölkəyə girişi və yaşayış icazələri ilə bağlı müddəalar təsbit olunmuşdur. Belə ki, yaşamaq icazəsi İsveçdə müəyyən bir müddətə (müvəqqəti yaşamaq üçün icazə) və ya müddət olmadan (daimi yaşamaq icazəsi) qalmaq hüququdur. İsveçdə 3 aydan çox yaşayan əcnəbinin yaşamaq icazəsi olmalıdır, lakin hökumət İsveçdə üç aydan daha qısa müddət qaldıqdan sonra əcnəbilərin yaşayış icazəsinə malik olmasına dair qaydalar müəyyən edə bilər [4]. Qeyd etmək lazımdır ki, 20 iyul 2016-cı ildən yaşayış icazələri ilə bağlı yeni məhdudiyyətlər tətbiq edilməyə başlanmışdır və bu məhdudiyyətlərin 2021-ci ilin 19 iyul tarixinə qədər qüvvədə qalması nəzərdə tutulmuşdur. Tətbiq edilən müvəqqəti dəyişikliklərdən biri müvəqqəti yaşamaq üçün icazənin müddəti bitdikdə, şəxsin özünü təmin edə biləcəyi təqdirdə daimi yaşayış icazəsi verilə bilməsidir. 25 yaşınadək şəxslərə yalnız tam orta təhsil və ya ona bərabər tutulmuş təhsili tamamlamış olduqda daimi yaşayış icazəsi verilir. Dəyişiklikdə əsas diqqət çəkən məqam ailə birləşməsi ilə bağlı limitin tətbiq edilməsidir. Belə ki, 24 noyabr 2015-ci il tarixinədək sığınacaq almaq üçün köməkçi hesab edilən, lakin sığınacaq üçün müraciət etməyən şəxslər ailənin birləşmə hüququndan məhrum olmuşlar [10]. Lakin bu, müvafiq konvensiyaya əsasən İsveçin üzərinə götürdüyü öhdəliyinə zidd olarsa, şəxsin qohumuna yaşamaq üçün icazə verilə bilər. Qaçqın statusu verilən və yeni müvəqqəti qanuna əsasən müvəqqəti icazə verilən sığınacaq axtaran şəxslər ailənin birləşmə hüququna davam edirlər [10]. Bu hüquq yalnız həyat yoldaşlarına, birlikdə faktiki nikahda yaşayanlara və 18 yaşınadək uşaqlara şamil edilməkdir. Ər-arvad və faktiki nikahda yaşayan cütlüklərin birləşməsi həm heteroseksual, həm də homoseksual cütlüklərə aiddir [10].
Gördüyümüz kimi, miqrasiya Aİ üçün həyati əhəmiyyətli məsələlərdən biri hesab olunur və səmərəli hüquqi tənzimləmə üçün davamlı olaraq addımlar atılır. Təxminən 30 ildir təbiq olunan Şengen sistemi İttifaq daxilində insanların, malların, kapitalın və s. hərəkəti üçün sərbəstlik müəyyən etməklə yanaşı digər regionlar üçün də diqqətəlayiq əmsal təşkil edir. Ancaq Aİ davamlı olaraq həm daxili, həm də xarici miqrasiya ilə əlaqəli yeni tənzimləmələr üzərində işləyir ki, Miqrasiya və Sığınacaq üzrə Yeni Pakt bunun ən bariz nümunəsi hesab edilə bilər. Bu da təbii ki, miqrasiya proseslərinin dünyada baş verən istər lokal, istər regional, istərsə də qlobal səviyyəli siyasi, iqtisadi, sosial hadisələr nəticəsində tez-tez dəyişikliyə uğraması və yeni reallıqlar ortaya çıxarmasıdır. Araşdırmanın əhatə dairəsinə daxil edilən 3 Skandinaviya ölkəsi isə vətəndaşlarının rifah səviyyəsinə görə məlumdur ki, miqrasiya proseslərində vacib təyinat nöqtələrindən biri olmuşlar. Elə bu səbəbdən də yuxarıda adıçəkilən ölkələr bir tərəfdən əcnəbilərin hüquq və azadlıqlarının tam təmin olunması və əlaqədar beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə çalışsalar da, digər tərəfdən ölkəyə gələn miqrant axınını stabilləşdirməyə və müəyyən qədər məhdudlaşdırmağa çalışırlar. Xüsusilə də, İsveçdə 2016-cı ildə qəbul edilən dəyişikliklərin adını çəkə bilərik.
BİBLİOQRAFİYA
- Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee, and the Committee of the Regions on a New Pact on Migration and Asylum. Brussels, 2020;
- Lov om utlendingers adgang til riket og deres opphold her (utlendingsloven) – Norveç. 2008 https://www.lovdata.no/dokument/NLE/lov/2008-05-15-35
- Udlændingeloven – Danimarka. 1983 https://www.retsinformation.dk/eli/lta/2019/1022
- Utlänningslag – İsveç. 2005
- https://www.riksdagen.se/sv/dokument-lagar/dokument/svensk-forfattningssamling/utlanningslag-2005716_sfs-2005-716
- https://www.aupair.com/en/p-au-pair-meaning.php
- https://www.ec.europa.eu/home-affairs/what-we-do/policies/european-agenda-migration_en
- https://www.eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT
- https://www.europa.eu/european-union/about-eu/history_en
- https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/152/immigration-policy
- https://www.government.se/press-releases/2016/04/proposal-to-temporarily-restrict-the-possibility-of-being-granted-a-residence-permit-in-sweden/
- https://www.schengenvisainfo.com/schengen-agreement/
Qeyd: Bu məqalə Bakı Dövlət Universitetinin Konstitusiya hüququ kafedrasının doktorantı Elvin Əliyev tərəfindən təhsil prosesi çərçivəsində yazılmışdır.
Bu bloqda yerləşdirilən məqalələr hüquqi məsləhət xarakteri daşımır və belə olaraq nəzərə alınmamalıdır. Əlaqədar məsələ üzrə hüquqi dəyərləndirmənin və məsləhətin əldə olunması üçün müvafiq hüquqi məsləhət xidmətləri göstərən şəxsə müraciət etməyiniz tövsiyə olunur. Bloqda yayımlanan yazılar bloqun deyil, yalnız həmin yazının müəllifinin fikirlərini əks etdirir.