Son 200 ildə miqrasiya hüququ sahəsində önəmli rola malik olan readmissiya sazişləri bu gün dövlətlər arasında müvafiq sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinin mühüm vasitələrindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında 2014-cü ildə bağlanan readmissiya sazişi tərəflər arasında mövcud işbirliyi və yaxın münasibətlərin göstəricisi kimi çıxış edir. Məqalədə həm bu sazişin detalları, həm də gələcəkdə atıla biləcək mümkün addımlar müzakirə edilir.
Açar sözlər: readmissiya, tranzit, Avropa İttifaqı, öhdəlik, üzv dövlət
Readmissiya sazişləri miqrasiya hüququ sahəsində çox mühüm praktiki əhəmiyyətə malikdir və bu sahədə xüsusilə dövlətlər arasında yaranan münasibətlərin tənzimlənməsində vacib rol oynamaqdadır. Bu müqavilələr razılığa gələn tərəflər arasında, bunlar əsas etibarilə dövlətlərdir, readmissiya ilə əlaqəli öhdəliklər və prosedurlar yaratmaqla qanunsuz immiqrantların qovulması məsələlərini tənzimləyir. Bu kimi müqavilələrin XIX əsrin əvvəllərində Avropada meydana gəldiyini demək mümkündür. Adıçəkilən dövrdə bütün dünyaya yayılmış və təkcə XIX əsrdə 200-dən çox ikitərəfli readmissiya sazişi imzalanmışdır ki, bunların əksəriyyəti bugünkü Avropa İttifaqı dövlətlərinin payına düşür. Sazişlərin yayılması fasiləsiz şəkildə davam etmişdir [5, 1]. Ədəbiyyatlarda İkinci Dünya Müharibəsi readmissiya sazişləri tarixində dönüş nöqtəsi kimi qeyd olunmuşdur. 1945-ci ildən sonrakı dövrdə müharibə səbəbindən yaşayış yerini tərk etmək məcburiyyətində qalan insanların readmissiyası – geri qaytarılması üçün Avropa dövlətləri ikitərəfli müqavilələr imzalamışlar [3, 6].
İkinci Dünya Müharibəsinin readmissiya sazişləri tarixində dönüş nöqtəsi adlandırılmasının əsas səbəbi isə o zamana qədər razılığa gələn tərəflərin vətəndaşlarının geri qaytarılmasını tənzimləyən müqavilələrin predmeti dəyişmiş, üçüncü ölkə vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayan şəxslər də readmissiya prosesinə daxil edilmişlər [3, 25]. 1950 və 60-cı illərdə geniş vüsət alan bu proses dövlətlərin aralarında bağladıqları readmissiya sazişləri vasitəsilə şəxslərin öz ərazilərində hərəkət etmələri – miqrasiyası məsələsini tənzimləyirdilər və bu tendensiya xüsusilə də Benilüks ölkələrinin inteqrasiyası fonunda müşahidə edilməkdə idi. Maraqlıdır ki, readmissiya sazişləri sahəsində qeyd olunan dövrdən sonra durğunluq müşahidə edilmiş, ötən əsrin 90-cı illərində müvafiq müqavilələrə maraq yenidən artmağa başlamış və Avropa ölkələrində readmissiya siyasətinin əsası qoyulmuşdur [5, 11].
Readmissiya sazişlərinin ilkin dövrlərinə – XIX əsrin əvvəllərinə nəzər salsaq, Avropa dövlətlərinin şəxslərin qovulması ilə təktərəfli daxili tənzimləmələrdən çox digər dövlətlərlə əməkdaşlığa üstünlük verdiyini görə bilərik. Bu məsələ ilə bağlı ərazi suverenliyi prinsipi tətbiq edilirdi, yəni yadların (aliens, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər) ölkəyə daxil olması və qalmasına icazə verilməsi, həmçinin, ölkədə olmaları arzuedilməyən şəxslərin qovulması dövlətin müstəsna səlahiyyəti hesab olunurdu. Təbii ki, ikinci səlahiyyətin həyata keçirilməsi üçün digər dövlətin qovulan şəxsi öz ərazi sərhədlərinə qəbul etməsi mütləqdir, əks halda, təktərəfli deportasiya dövlətlər arasında konfliktə səbəb ola bilər [5, 12]. Məhz bu səbəbdən beynəlxalq münaqişələrin yaranmaması üçün qeyd olunan dövrdə dövlətlər tərəfindən ikitərəfli müqavilələr imzalanmağa başlanmışdır. Readmissiya sahəsində ikitərəfli sazişlərə ilk misal kimi 1818 və 1819-cu illərdə Prussiya və digər alman dövlətləri arasında bağlanan qaçaq və qovulmuş şəxslərin qarşılıqlı mübadiləsini tənzimləyən müqaviləni göstərə bilərik. Prussiya 1851-ci ildəki Gotha müqaviləsi (Treaty of Gotha) ilə ilk çoxtərəfli readmissiya sazişi imzalayan dövlət olmuşdur [2, 235]. Avropa dövlətləri tərəfindən 19-cu əsrdə buna oxşar bir çox müqavilə bağlanmış və readmissiya prosedurundan əlavə vətəndaşların qarşılıqlı gəliş-gedişi və razılığa gələn dövlətlərdə qalmaları ilə bağlı məsələlər də bu müqavilələrin tənzimetmə dairəsinə daxil edilmişlər [4, 84-124].
Bütün bu müqavilələr arasında readmissiya sahəsində müasir dövrün müqavilələrinə ən çox bənzəyən 7 noyabr 1906-cı ildə Hollandiya və Almaniya arasında imzalanan readmissiya sazişi olmuşdur. Bu müqavilə ilə tarixdə ilk dəfə beynəlxalq ümumi hüququn vacib prinsiplərindən biri kimi dövlətin sərhədlərini əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə açmasını təsbit etmişdir [4, 86]. Həmçinin, Hollandiyanın qovulan şəxsi sadəcə istədiyi ölkənin sərhədlərinə gətirməkdən ibarət olan primitiv deportasiya təcrübəsini inkişaf etdirdi. Digər bir vacib məqam sazişdə təsis etmək hüququnun təsbiti və Hollandiya vətəndaşlarının çıxarılması ilə bağlı alman dövlətinin malik olduğu qeyri-məhdud səlahiyyətləri müəyyən bir çərçivəyə daxil etməsidir [5, 13]. Təsis etmək hüququ (right of establishment) ilə bağlı məsələlər Avropa İttifaqının Fəaliyyətinə dair Müqavilənin 2-ci fəslində əks olunmuşdur [14]. Təsis etmək hüququ fərdi sahibkar kimi fəaliyyətə başlamaq, bu fəaliyyəti davam etdirmək və qanunla müəyyən edilmiş şərtlərdə davamlı şəkildə fasiləsiz fəaliyyət üçün təşəbbüs göstərmək və bunu idarə etmək hüququnu özündə ehtiva edir [16]. 1906-cı il holland-alman müqaviləsi readmissiyanı deportasiya metodu kimi tənzimləmiş və detallı şəkildə proseduru əks etdirməklə müasir readmissiya sazişləri ilə bir növ eynilik təşkil etmişdir. Hazırki dövrdə imzalanan sazişlərdə üçüncü dövlətlərə göndərilən şəxslərin tərəf dövlətlərin ərazisindən keçirilə bilməsi ilə bağlı müddəalar müəyyən edilir. Tranzitlə bağlı olan bu cür müddəalar məhz holland-alman müqaviləsində də mövcud olmuşdur [5, 14]. Yuxarıda qeyd olunan maddəyə əsasən, şəxsin ölkədən çıxarılması xərcləri inter alia deport edən dövlət tərəfindən qarşılanmalı və müvafiq üçüncü dövlətin həmin qovulan şəxsi qəbul etməklə bağlı əvvəlcədən razılığı alınmalıdır.
Readmissiya sazişlərinin tarixində XX əsrin 50-60-cı illəri bu növ müqavilələrin imzalanması tendensiyasının pik həddə çatması ilə xarakterizə edilir. Adıçəkilən dövrdə Avropa dövlətləri arasında çoxsaylı readmissiya sazişləri imzalanmış, əsas məqsəd şəxslərin müqavilələri imzalayan dövlətlərin ərazilərində miqrasiyası qaydasını tənzimləmək olmuşdur [5, 14]. Bu da müasir dövrün müvafiq sazişlərinin imzalanma prinsipi ilə oxşarlıq təşkil etməkdədir. 1950-60-cı illərdəki bu aktivlik xüsusilə də, Benilüks regionunda müşahidə edilmiş [5, 14], Avropa səviyyəsində gələcək əməkdaşlıq perspektivləri məhz bu ərazidə bir növ sınaqdan keçirilmişdir. Razılığa gələn dövlətlər arasında İqtisadi Birlik təsis etmək məqsədilə 1958-ci ilin 16 sentyabr tarixində imzalanan Benilüks Müqaviləsi 1960-cı ildə qüvvəyə minmiş və bununla da, Belçika, Hollandiya və Lüksemburq vətəndaşlarına Benilüks ərazisində təsis etmək hüququ və sərbəst hərəkət azadlığı verilmişdir. Adıçəkilən dövlətlərin imzaladığı növbəti sazişlə üçüncü ölkə vətəndaşları üçün də daxil olmaqla, daxili sərhəd nəzarəti ləğv edilmiş, sərhəd yoxlaması Benilüks regionunun sərhədlərinə keçirilmişdir. Üçüncü ölkə vətəndaşlarının readmissiyası və deportasiyası üçün müqavilə bir neçə yol müəyyənləşdirmişdir. Bunlardan ən mühümü kimi qeyd olunan qrupa daxil olan şəxslərin Benilüks dövlətləri daxilində readmissiyalarının həyata keçirilməsi qaydasıdır. Sonrakı illərdə Benilüks ölkələri Fransa, Almaniya və Avstriya ilə həmin ölkələrin vətəndaşlarının deportasiyasını tənzimləyən readmissiya sazişləri imzalamışlar [5, 15].
Ancaq onu da bildirmək lazımdır ki, Benilüks müqavilələri hər nə qədər detallı tənzimləmələri təsbit etsələr də, imiqrantların transferi üçün daimi bir zəmanəti təsdiq etməmişdir. Ümumiyyətlə, Avropada bu dövrdə müvafiq sahədə dəyişiklik və inkişafın, təktərəfli – dövlətdaxili tənzimləmədən çoxtərəfli əməkdaşlığa keçidin yavaş və nizamsız baş verdiyini qeyd etmək lazımdır, hətta bu prosesi ifadə edən “Problemabschiebung” terminindən ədəbiyyatlarda geniş istifadə olunur [5, 15]. Benilüks regionunda Hollandiya tərəfindən Birliyə daxil olan ölkələrdə müvəqqəti və ya daimi yaşamaq icazəsi olmayan və vətəndaşlıq verilməyən immiqrantların sərhədlərdən kənara çıxarılması üçün Roosendaal metodundan istifadə olunmuşdur. Roosendaal metodu dedikdə deportasiya olunan immiqrantların Fransaya göndərilmək məqsədilə qatarla sərhəddə yerləşən metodla eyniadlı şəhərə gətirilərək burada yerləşdirilmələri başa düşülür. Ancaq bu addım şəxslərin Benilüks ərazisindən çıxarılmaları üçün sadəcə bir cəhd idi, çünki proses Belçikanın sərhəd bölgəsində başa çatmalı olurdu. Hollandiyanın səlahiyyətli orqanları immiqrantların tranzit keçidi üçün Belçikadan icazə almır, eyni zamanda Fransaya readmissiya prosesini də həyata keçirə bilmirdilər. Üstəlik qeydiyyat aparılmadan və nəzarətsiz şəkildə qatara minən immiqrantlar Belçikada Roosendaal şəhərindən əvvəlki stansiyalarda qatarı tərk edirdilər. Bu şəxslər ya öz hesablarına, ya da Belçikanın hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən Hollandiyaya göndərilir, oradan isə təkrarən eyni üsulla deportasiya olunurdular. Qeyd olunan problem iki dövlət arasında münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb olmuş və nəhayət 1993-cü ildə Hollandiya metodun tətbiqini dayandırmışdır. Bir neçə həftə sonra Hollandiyanın Ali Məhkəməsi Roosendaal metodunun qanunsuz olması barədə qərar qəbul etmişdir [5, 15-16].
Ümumilikdə, ötən əsrin 50-60-cı illərində Avropada bağlanan readmissiya sazişləri ilə bağlı ən əsas problem onların tətbiqində ortaya çıxmışdır. Xüsusilə də, qanunsuz sərhədi keçmə faktının sübut edilməsi öhdəliyi razılığa gələn tərəflər üçün ciddi çətinliklər yaradırdı. Digər problem şəxsin readmissiyası tələbi üçün qısa vaxt limitinin müəyyən edilməsi idi. Həmin dövrün müqavilələri də miqrant axınını tənzimləmək kimi müasir dövrün əsas məqsədlərindən birini müəyyən etsələr də, bunu həyata keçirə bilməmişlər, çünki 1990-cı illərədək miqrasiya ciddi bir problem kimi qəbul edilmirdi [5, 16]. XX əsrin son onilliyində isə dövlətlər readmissiya sazişlərinin əhəmiyyətini görməyə başladılar. 90-cı illəri readmissiya tarixinin intibah dövrü adlandırmaq mümkündür, bunun səbəblərindən biri kimi ilk növbədə Aİ-yə üzv dövlətlərin bir sıra Mərkəzi Avropa ölkələrinin vətəndaşları üçün viza tələbini ləğv etməsi göstərilir. Bu qərarın sərhədlərdən qanunsuz keçmə hallarının artmasına səbəb olacağı gözlənsə də, bu baş vermədi, çünki buna paralel olaraq çoxsaylı readmissiya müqavilələri imzalanmışdı. Eyni zamanda Şərqi Avropa dövlətləri readmissiya sazişlərindən irəli gələn ikitərəfli öhdəlikləri qəbul edərək Avropa İttifaqına üzvlüklə bağlı ciddi addımlar atmağa başladılar. Avropa bazarına inteqrasiya prosesləri və Qərbi Avropaya köç axınının artması da şəxslərin readmissiyasının əhəmiyyətinə təsir göstərmişdir [5, 16-17].
Artıq bu dövrdə Aİ-nin üzv dövlətləri daxili sərhədləri aradan qaldırmağa başladılar və sərhəd yoxlamasının İttifaqın sərhədlərində həyata keçirilməsi müşahidə edilirdi. 1985-ci il 14 iyun tarixində Benilüks İqtisadi Birliyinə üzv ölkələr, Almaniya Federativ Respublikası və Fransa arasında ümumi sərhəd zolağında yoxlamaların tədricən aradan qaldırılması ilə bağlı imzalanan Şengen müqaviləsi, eyni zamanda bu müqavilənin tətbiq edilməsi ilə bağlı 19 iyun 1990-cı ildə qəbul edilən Konvensiyaların bu prosesdə başlıca rol oynadıqları məlumdur [5, 17]. Bu Konvensiya müqaviləyə tərəf olan dövlətlərin hər hansı birində müvəqqəti və ya daimi yaşamaq icazəsi olmayan üçüncü ölkə vətəndaşlarının deportasiya olunması tələbini müəyyən etdiyi üçün dövlətlər bu məsələnin tənzimlənməsi üçün çox sayda ikitərəfli readmissiya sazişləri bağlamışlar. Bundan əlavə, tərəflər həmin ilin 15 iyun tarixində sığınacaq axtaran şəxslərlə bağlı məsuliyyətin üzv dövlətlər arasında bərabər bölüşdürülməsi üçün Dublin Konvensiyası adlanan çoxtərəfli readmissiya sazişini imzalamışlar [5, 17-18]. Qərbi Avropaya köç axınını geniş əraziyə yayaraq zəiflətmək məqsədilə Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri ilə də readmissiya sazişlərinin imzalanması üçün müzakirələr sürətləndirilmiş, üzv dövlətlər sığınacaq axtaranlarla bağlı təhlükəsiz üçüncü ölkə siyasətini tətbiq etməyə başlamışlar. Bu siyasətin tətbiq edilməsinin əsas məqsədi isə artıq üçüncü ölkədə sığınacaq hüququnu əldə etmiş və ya belə bir imkanın mövcud olduğu üçüncü ölkədən keçərək üzv dövlətin ərazisinə gəlmiş şəxsin müvafiq tələbinin rədd edilə bilməsidir [5, 18].
Məlumdur ki, XXI əsrdə miqrasiya prosesləri yeni forma almış və xüsusilə əsrin ikinci onilliyinin əvvəllərindən etibarən Qərbi Avropaya yeni köç axını başlanmışdır. 2015-ci ildə pik həddə çatan və artıq Avropa İttifaqı üçün ciddi bir böhrana çevrilən axın sonrakı illərdə həm zəifləməyə başlamış, həm də İttifaq səviyyəsində həyata keçirilən tədbirlər böhranın aradan qaldırılmasını təmin etmişdir [6]. Bu dövrdə də yeni dövlətlərlə ikitərəfli readmissiya müqavilələri imzalanmışdır ki, bunlardan bizim üçün diqqətəlayiq olan Aİ-nin Azərbaycan Respublikası ilə 28 fevral 2014-cü ildə imzaladığı və AR Milli Məclisinin qərarı ilə təsdiq olunaraq həmin ilin 30 may tarixindən qüvvəyə minən sazişdir [8]. Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Avropa İttifaqının 2004-cü ildə başlatdığı Şərq Tərəfdaşlığı siyasətinin partnyorlarından biridir. Belarusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Moldova və Ermənistan da İttifaqın Şərq Tərəfdaşlığı çərçivəsində əməkdaşlıq etdiyi ölkələr sırasına daxildirlər [12]. Bu ölkələrdən ilk dəfə 18 iyun 2007-ci il tarixində Ukrayna ilə readmissiya sazişi imzalanmış, daha sonra həmin ilin oktyabr ayında Moldova ilə müvafiq müqavilə bağlanmışdır. 22 noyabr 2010-cu ildə Gürcüstan İttifaq ilə readmissiya sazişi imzalayan ilk Qafqaz dövləti olmuşdur, onu 19 aprel 2013-cü ildə Ermənistan izləmişdir [10]. Şərq Tərəfdaşlığı siyasətinin əhatə dairəsinə daxil olan dövlətlərdən ən son Belarusiya ilə 2020-ci ilin 8 yanvar tarixində müvafiq saziş imzalanmışdır [9]. Readmissiya sazişləri ilə yanaşı Aİ adıçəkilən dövlətlərlə viza prosedurunun sadələşdirilməsi haqqında da bir sıra müqavilələr imzalamışdır və bu proses hələ də davam etməkdədir.
Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında bağlanan radmissiya sazişinin preambula hissəsində ilk öncə tərəflərin müqaviləni hansı məqsəd və niyyətlərlə imzaladıqları təsbit olunmuşdur. Belə ki, sazişi imzalamaqda tərəflərin niyyətini qeyri-qanuni immiqrasiya ilə daha səmərəli mübarizə aparmaq məqsədi ilə öz aralarında əməkdaşlığı gücləndirmək, qarşıya qoyulan məqsədi isə Azərbaycanın və ya Avropa İttifaqı Üzv Dövlətlərinin birinin ərazisinə daxil olmaq, orada qalmaq və ya yaşamaqla bağlı şərtlərinə əməl etməyən və ya bu şərtləri artıq yerinə yetirməyən şəxslərin müəyyən edilməsinin, təhlükəsiz və nizamlı şəkildə qayıtmalarının qarşılılıq əsasında tez və səmərəli prosedurlarını qurmaq və əməkdaşlıq ruhunda bu cür şəxslərin tranzitini asanlaşdırmaq təşkil edir. Preambula hissəsində əksini tapan digər bir vacib məqam bu sazişin tərəflərin beynəlxalq hüquqdan, xüsusilə Qaçqınların Statusu haqqında 28 iyul 1951-ci il tarixli Konvensiyadan və ona 31 yanvar 1967-ci il tarixli əlavə Protokoldan irəli gələn hüquq və öhdəliklərini məhdudlaşdırmadığının vurğulanmasıdır. Həmçinin, Avropa İttifaqının fəaliyyətinə dair Müqavilə və Avropa İttifaqına dair Müqaviləyə əlavə olunmuş Azadlıq, təhlükəsizlik və ədliyyə sahələrinə münasibətdə Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığının və İrlandiyanın mövqeləri barədə 21 nömrəli Protokola uyğun olaraq, Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı və İrlandiya bu Protokola müvafiq şəkildə arzularını ifadə etməzlərsə, onların bu Sazişdə iştirak etməyəcəkləri, Avropa İttifaqına dair Müqavilə və Avropa İttifaqının fəaliyyətinə dair Müqaviləyə əlavə olunmuş Danimarka Krallığının mövqeyi barədə Protokola uyğun olaraq, Avropa İttifaqının fəaliyyətinə dair Müqavilənin Üçüncü hissəsinin V bölməsinin əhatə dairəsinə düşən bu Sazişin müddəalarının Danimarka Krallığına tətbiq edilmədiyi nəzərə alınmış və preambulada qeyd olunmuşdur [8]. 25 mart 1957-ci ildə imzalanan və 1 yanvar 1958-ci il tarixindən etibarən qüvvəyə minən Danimarka Krallığının mövqeyi barədə 22 nömrəli Protokol Aİ-nin Fəaliyyətinə dair Müqavilənin Üçüncü hissəsinin Azadlıq, təhlükəsizlik və ədalət sahəsi adlanan [14] 5-ci bölməsində yer alan müddəaların adıçəkilən dövlət tərəfindən tətbiq edilməyəcəyini bildirir [13].
Haqqında danışdığımız readmissiya sazişi 7 bölmə və 20 maddədən ibarətdir, ancaq ilk 2 maddə heç bir bölməyə daxil edilməmişdir. Bu maddələrdə sazişdə əks olunmuş anlayışlar və onun başlıca prinsipləri qeyd olunmuşdur. 1-ci maddədə təsbit edilən anlayışlar içərisində ən çox diqqəti cəlb edən məhz readmissiyanın anlayışıdır: “Readmissiya dedikdə, bu Sazişin müddəalarına uyğun olaraq, sorğu edən dövlətin ərazisinə qeyri-qanuni daxil olduğu, qaldığı və ya yaşadığı aşkarlanan şəxslərin (sorğu edilən dövlətin öz vətəndaşları, üçüncü ölkə vətəndaşları və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər) sorğu edən dövlət tərəfindən ötürülməsi və sorğu edilən dövlət tərəfindən qəbulu nəzərdə tutulur.” Verilən bu anlayışda “sorğu edən dövlət” və “sorğu edilən dövlət” ifadələrinin izah edilməsi vacibdir. Elə 1-ci maddənin j və k bəndlərində bu ifadələrin anlayışları öz əksini tapmışdır. Belə ki, j bəndinə əsasən “sorğu edən dövlət” dedikdə, bu Sazişin 8-ci maddəsinə uyğun olaraq readmissiya müraciəti və ya bu Sazişin 15-ci maddəsinə uyğun olaraq tranzit müraciəti edən dövlət (Azərbaycan və ya Üzv Dövlətlərdən biri) nəzərdə tutulur. K bəndində isə “sorğu edilən dövlət” ifadəsi, bu Sazişin 8-ci maddəsinə uyğun olaraq readmissiya müraciəti və ya bu Sazişin 15-ci maddəsinə uyğun olaraq tranzit müraciəti göndərilən dövlət (Azərbaycan və ya Üzv Dövlətlərdən biri) kimi təsbit edilir. Yuxarıda readmissiya sazişlərində üçüncü dövlətlərə göndərilən şəxslərin müqaviləyə tərəf dövlətlərin ərazisindən keçirilə bilməsi müddəasının əks olunduğunu qeyd etmişdik. Haqqında danışdığımız Aİ-Azərbaycan readmissiya sazişində də tranzit məsələləri təsbit edildiyindən 1-ci maddədə onun da anlayışı verilmişdir: “Tranzit dedikdə, üçüncü ölkə vətəndaşının və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsin sorğu edən dövlətdən təyinat ölkəsinə gedərkən sorğu edilən dövlətin ərazisindən keçməsi nəzərdə tutulur.”
Başlıca prinsiplər adlanan 2-ci maddədə tərəflərin bir sıra əhəmiyyətli beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn öhdəliklərə Sazişin tətbiqi zamanı əməl etmələri tələbi müəyyən edilmişdir. Burada 1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi, 1950-ci il İnsan hüquqları və əsas azadlıqlara dair Avropa Konvensiyası və onun protokolları, 1966-cı il Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt, 1984-cü il İşgəncə əleyhinə BMT Konvensiyası və 1951-ci il Qaçqınların statusuna dair Cenevrə Konvensiyası və onun 1967-ci il Protokolunun adı çəkilir. İkinci maddənin son hissəsində isə sorğu edən dövlətin, şəxsin sorğu edilən dövlətə qayıtmasına maneə yaranacağına inanmağa hər hansı bir səbəb mövcud deyilsə, məcburi qayıdışdansa (forced return) könüllü qayıdışa (voluntary return) üstünlük verməli olması müddəası təsbit olunmuşdur. Könüllü qayıdış dedikdə şəxsin iradəsinə əsaslanan, köməkli və ya müstəqil şəkildə mənşə ölkəsi, tranzit və ya üçüncü dövlətə qayıdış başa düşülür. Məcburi qayıdış anlayışı isə inzibati akt və ya məhkəmə qərarı əsasında mənşə ölkəsi, tranzit və ya üçüncü ölkəyə qayıdışı ifadə etməkdədir [5, 9].
Sazişin birinci bölməsində Azərbaycanın readmissiya ilə bağlı öhdəlikləri əks olunmuşdur. Belə ki, Azərbaycan Respublikası sorğu edən üzv dövlətin ərazisinə daxil olmaq, qalmaq və ya yaşamaqla bağlı qüvvədə olan şərtlərinə əməl etməyən və ya bu şərtləri artıq yerinə yetirməyən, Azərbaycan vətəndaşı olması sübut olunan şəxsləri, həmçinin onların doğum yeri və ya vətəndaşlığından asılı olmayaraq yetkinlik yaşına çatmayan uşaqlarını, Azərbaycan ərazisinə daxil olmaq və qalmaq hüququna malik olan və ya bu hüquqa yiyələnən, digər ölkənin vətəndaşı olan və ya heç bir vətəndaşlığı olmayan ərləri/arvadlarını readmissiya etmək öhdəliyini üzərinə götürür. Şəxsin üzv dövlətin ərazisinə daxil olduqdan sonra AR vətəndaşlığından imtina etməsi onun readmissiya edilməsi öhdəliyini aradan qaldırmır. Üçüncü ölkə vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin də Azərbaycana readmissiya edilməsi qaydası müəyyən olunsa da, bunun üçün bır sıra şərtlər tələb olunur. Onlar readmissiya müraciəti təqdim edilən anda Azərbaycan tərəfindən verilmiş etibarlı vizaya və ya yaşayış icazəsinə malik və ya Azərbaycanın ərazisində qaldıqdan və ya tranzitlə keçdikdən sonra üzv dövlətin ərazisinə qeyri-qanuni və birbaşa daxil olmalıdırlar. Əgər üçüncü ölkə vətəndaşı və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs Azərbaycanın beynəlxalq hava limanında yalnız tranzit uçuş zonasında olmuş və ya sorğu edən üzv dövlətin ərazisinə vizasız giriş hüququndan yararlanmışdırsa, yuxarıdakı qayda tətbiq edilmir.
Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin readmissiya ilə bağlı öhdəlikləri Sazişin II bölməsində əks olunmuşdur və yuxarıda qeyd edilən Azərbaycana məxsus öhdəliklər qarşılıqlı şəkildə üzv dövlətlər üçün də keçərlidir. Ancaq üçüncü ölkə vətəndaşlarının və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin readmissiyası ilə əlaqədar məsələləri tənzimləyən 6-cı maddənin III hissəsində mühüm bir müddəa öz əksini tapmışdır. Belə ki, əgər üçüncü ölkə vətəndaşı və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsə iki və ya daha artıq üzv dövlət viza və ya yaşayış icazəsi vermişlərsə, readmissiya öhdəliyi daha uzun etibarlılıq müddəti olan sənəd vermiş üzv dövlətə, yaxud da sənədlərin biri və ya bir neçəsinin etibarlılıq müddəti bitmişdirsə, hələ də etibarlı olan sənədi vermiş üzv dövlətə aiddir. Sənədlərin hamısının etibarlılıq müddəti bitmişdirsə, bu zaman readmissiya öhdəliyi etibarlılıq müddəti ən sonda bitən sənədi vermiş üzv dövlətə aiddir. Əgər heç bir belə sənəd təqdim edilə bilməzsə, müvafiq öhdəliyi ərazisi sonuncu tərk edilən üzv dövlət daşıyır.
Baxmayaraq ki, preambula hissəsində tərəflərin Qaçqınların Statusu haqqında Konvensiya və ona Əlavə Protokoldan irəli gələn öhdəliklərinin bu saziş tərəfindən məhdudlaşdırılmadığı qeyd olunur, müqavilənin məzmununda razılığa gələn tərəflərin vətəndaşı olan və ərazilərində daimi yaşayan qaçqın və siyasi sığınacaq axtaran şəxslərlə bağlı konkret tənzimləmələrin olması müqavilənin əhəmiyyətini və aktuallığını artıra bilərdi. Bu məsələ ilə bağlı sazişə Qaçqınlar və siyasi sığınacaq axtaran şəxslərin readmissiyası ilə bağlı öhdəliklər adlanan yeni bir bölmə əlavə edilməsi və qaçqın və siyasi sığınacaq axtaran şəxslərin geri qaytarılma qadağasına (non-refoulement) əməl edilməklə bu kateqoriya şəxslərlə bağlı zərurət olduqda hansı qərarların qəbul ediləcəyi və bu qərarların tətbiq mexanizminin təsbitinə ciddi ehtiyac vardır.
Readmissiya sazişinin növbəti bölməsində prosedur məsələlər təsbit edilmişdir. Müvafiq şəxsin readmissiyası üçün ilk növbədə sorğu edilən dövlətin səlahiyyətli orqanına bununla bağlı müraciət təqdim edilməlidir. Bu qaydadan müəyyən istisnalar da mövcuddur, belə ki, readmissiya edilməli olan şəxs sorğu edilən dövlətin etibarlı səyahət sənədinə, üçüncü ölkə vətəndaşı və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs olduqda isə, həmçinin etibarlı vizasına və ya yaşayış icazəsinə malikdirsə, bu şəxsin ötürülməsi sorğu edən dövlətin sorğu edilən dövlətin səlahiyyətli orqanına readmissiya müraciətini, sorğu edilən dövlətin vətəndaşı halında isə, həmçinin yazılı bildiriş təqdim etmədən həyata keçirilə bilər. Sorğu edən dövlət tərəfindən readmissiya müraciəti sürətləndirilmiş prosedur formasında iki gün ərzində də edilə bilər, bunun üçün şəxsin bilavasitə sorğu edilən dövlətin ərazisindən gələrkən sərhədi qeyri-qanuni keçdikdən sonra sorğu edən dövlətin dəniz limanları və beynəlxalq hava limanlarının ərazisində və ya bu ərazidən 15 kilometrədək genişlənən ərazidə, o cümlədən gömrük zonasında saxlanılmış olması tələb olunur. Readmissiyaya dair müraciətdə sorğu edən dövlət tərəfindən şəxs haqqında xüsusi məlumatlar, yəni adı və soyadı, doğum tarixi kimi məlumatlar göstərilməlidir. Aidiyyəti hallarda isə həmin şəxslərin yetkinlik yaşına çatmamış uşaqları, əri/arvadı barədə də xüsusi məlumatlar qeyd olunmalı, fotoşəkil əlavə edilməlidir. Ancaq müraciət təkcə bu məlumatlardan ibarət olmayıb ötürülməli olan şəxsin köməyə və ya qayğıya ehtiyacı olduğunu bildirən bəyanat və fərdi ötürülmə halında zəruri ola biləcək qoruma, təhlükəsizlik tədbiri və ya şəxsin səhhəti ilə bağlı informasiya da göstərilməlidir. Qeyd edilməlidir ki, şəxsin köməyə və ya qayğıya ehtiyacı olduğunu bildirən bəyanat yalnız həmin şəxs belə bir bəyanatın verilməsinə açıq-aşkar razılığını bildirdikdə müraciətə daxil edilə bilər.
Haqqında danışdığımız sazişin Vətəndaşlığa dair dəlillər adlanan 9-cu maddəsi readmissiya edilməli olan şəxsin sorğu edilən dövlətin vətəndaşı olub-olmamasının müəyyən edilməsi ilə bağlı mühüm müddəaları özündə əks etdirir. Belə ki, maddənin I hissəsinə əsasən vətəndaşlıq xüsusən bu sazişin 1 saylı Əlavəsində sadalanan və hətta etibarlılıq müddəti ən çoxu altı ay əvvəl bitmiş sənədlər vasitəsilə sübut edilə bilər. 1 saylı Əlavəyə nəzər yetirdikdə vətəndaşlığın sübutu üçün zəruri olan sənədlər siyahısında bütün növ pasportlar, sorğu edilən dövlətin verdiyi laissez-passer – yəni sərhəddən keçid icazəsi və dənizçilərin şəxsiyyət vəsiqələri istisna olmaqla, hər hansı növ şəxsiyyət vəsiqələrinin adı çəkilir. Bu cür sənədlər təqdim edildiyi halda, Azərbaycan və üzv dövlətlər əlavə təhqiqat aparmadan vətəndaşlığı qarşılıqlı olaraq tanıyırlar. Həmçinin, vətəndaşlığın saxta sənədlər vasitəsilə sübut edilməsinin mümkünsüzlüyü müddəası da təsbit olunmuşdur. 9-cu maddənin II hissəsində isə vətəndaşlığın məxsusi olaraq, bu sazişin 2 saylı Əlavəsində prima facie dəlillər kimi sadalanan sənədlər vasitəsilə, onların etibarlılıq müddəti bitmiş olsa belə, müəyyən edilə bilməsi qaydası əks olunmuşdur. Müvafiq Əlavədə yuxarıda adını çəkdiyimiz etibarlılıq müddəti ən azı altı ay əvvəl bitmiş sənədlər, onların surəti, bununla birlikdə vətəndaşlıq şəhadətnamələri, sürücülük vəsiqələri, doğum şəhadətnamələri və s. sənədlər və onların surətləri göstərilmişdir. Bu cür sənədlər təqdim edildiyi halda, Azərbaycan və Üzv Dövlətlər əksini sübut etməzlərsə, vətəndaşlıq müəyyən edilmiş hesab olunur.
Burada sazişdə bir neçə dəfə adı çəkilən prima facie ifadəsi haqqında məlumat vermək zəruridir. Bir mənası əksi sübut edilmədikcə və ya təkzib olunmadıqca bir faktı ortaya qoymaq və ya bir ehtimal irəli sürmək üçün kifayətliliyi bildirir. Məhz buna görə “prima facie dəlillər” ifadəsindən istifadə olunmaqdadır. Digər bir anlayışla ilk baxışda əlavə sübut və ya məlumatlara məruz qalma anlamında – “prima facie etibarlıdır” kimi işlənilir. Ədəbiyyatlarda “prima facie işi” (case) ifadəsinə də rast gəlinir, bunun mənası isə qanuni şəkildə tələb olunan təkzibedici prezumpsiyanın qurulmasıdır. Bir az daha geniş izah etsək, prima facie işi bir tərəfin lehinə hökm çıxarılması üçün qarşı tərəfdən təkzib edilmədiyi təqdirdə sübutlarla qurulmuş hərəkət və ya müdafiənin səbəbi kimi çıxış edir [17].
Bəs readmissiya edilməli şəxsin yuxarıda sadaladığımız sənədlərdən heç birini təqdim edə bilmədiyi hallarda proses necə davam edir? Bu sual 9-cu maddənin III hissəsində öz cavabını tapmışdır. Həmin hallarda sorğu edilən dövlətin diplomatik nümayəndəliyi və ya konsulluğu müvafiq müraciət əsasında şəxsi vətəndaşlığın müəyyən edilməsi məqsədilə müsahibə edir. Sənədlərin təqdim edilməsi ilə bağlı qaydalar üçüncü ölkə vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə də tətbiq olunur. Sazişə 3 saylı Əlavədə bu qrupa daxil olan şəxslərin təqdim etməli olduğu sənədlər göstərilmiş, bu siyahıya sorğu edilən dövlətin verdiyi viza/yaşayış icazəsi, aidiyyəti olan şəxsin səyahət sənədində giriş/çıxış möhürləri və ya oxşar qeydlər və ya giriş/çıxışın digər dəlilləri, sorğu edilən dövlətin ərazisində daimi yaşayan vətəndaşlığı olmayan şəxslərə verilən şəxsiyyət vəsiqəsi və laissez-passer daxil edilmişdir.
Readmissiya prosedurunun həyata keçirilməsində vaxt məhdudiyyətləri böyük əhəmiyyət daşıdığından 11-ci maddədə bununla bağlı müddəalar təsbit olunmuşdur. Üçüncü ölkə vətəndaşının və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsin ölkə ərazisinə daxil olmaq, qalmaq və ya yaşamaqla bağlı qüvvədə olan şərtlərə əməl etməməsi və ya bu şərtləri artıq yerinə yetirməməsi barədə məlumat əldə edildikdən sonra yalnız 6 ay ərzində sorğu edən dövlət readmissiya müraciətini sorğu edilən dövlətin səlahiyyətli orqanına təqdim edir. Müəyyən hüquqi və ya faktiki maneələrin mövcudluğu müraciətin vaxtında təqdim edilməsinə əngəl olarsa, bu zaman müddət həmin maneələrin aradan qaldırılmasına qədər uzadılır. Readmissiya müraciətinin cavablandırılması isə sürətləndirilmiş prosedur zamanı 2 iş günü, digər hallarda isə 15 təqvim günü təşkil edir. Müddət axımı müraciətin alındığının təsdiqləndiyi gün başlayır və göstərilən müddətlərdə heç bir cavab alınmadığı təqdirdə şəxsin ötürülməsi razılaşdırılmış hesab olunur. Ötürülmə isə bu və ya digər formada razılıq alındıqdan sonra üç ay ərzində həyata keçirilir. Bu prosedurdan azı 3 gün əvvəl sorğu edən dövlət qarşı tərəfi ötürülmənin tarixi, sərhəd buraxılış məntəqəsi, mümkün müşayiətlər və s. ilə bağlı məlumatlandırmalıdır. Ötürülmənin həyata keçirilmə üsulu readmissiya sazişində məhdudlaşdırılmamış, hava və ya dəniz yolu daxil olmaqla, hər hansı vasitənin seçilməsi imkanı müəyyən olunmuşdur. Müşayiət olunan qayıdışlarda belə müşayiətçilər yalnız sorğu edən dövlətin səlahiyyətli şəxsləri ilə məhdudlaşmayıb, hər iki tərəfin səlahiyyətləndirdiyi şəxslər ola bilər. Onu da qeyd edək ki, ötürülmə hava yolu ilə həyata keçirildikdə, mümkün müşayiətçilər zəruri vizaların alınmasından azad edilirlər.
Readmissiya sazişinin 13-cü maddəsi yanlış readmissiyadan (readmission in error) bəhs edir ki, bu anlayışdan ilk dəfə İttifaqın Albaniya ilə 14 aprel 2005-ci ildə imzaladığı readmissiya müqaviləsində istifadə olunmuşdur [15]. Ədəbiyyatlarda bəzən yenidən readmissiya (re-readmission) termini də işlənilməkdədir [5, 101]. Sazişlərin onu imzalayan tərəflər üçün qarşılıqlı hüquq və vəzifələr yaratdığını nəzərə alsaq, şəxsi səhvən readmissiya edən dövlət bütün proseduru dəyişməli və onu geri qaytarmalıdır. Azərbaycan-Aİ readmissiya sazişinin 13-cü maddəsi də müvafiq qaydanı “qeyd olunan tələblərin yerinə yetirilməməsi müvafiq şəxsin ötürülməsindən sonra altı ay, üçüncü ölkə vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayan şəxslərlə bağlı isə 12 ay ərzində müəyyən edilərsə, sorğu edən dövlət sorğu edilən dövlətin readmissiya etdiyi hər hansı şəxsi geriyə götürür” şəklində təsbit etmişdir. Belə hallar olduqda sazişin prosessual müddəaları mutatis mutandis tətbiq edilir və geriyə qaytarılmalı olan şəxsin həqiqi kimliyi və vətəndaşlığı ilə əlaqədar bütün mövcud məlumat təqdim edilir. Mutatis mutandis latın mənşəli söz olub “dəyişdirilməsi lazım olanları dəyişdirərək” mənasını verir [7].
Sazişin növbəti IV bölməsi tranzit əməliyyatları və proseduru ilə bağlı müddəalara həsr olunmuşdur. Bölməyə daxil olan ilk maddədə tranzitə dair prinsiplərdən bəhs olunur. Belə ki, 14-cü maddənin I hissəsinə əsasən üzv dövlətlər və Azərbaycan üçüncü ölkə vətəndaşlarının və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslərin tranzitini yalnız onların təyinat dövlətinə birbaşa qaytarıla bilmədikləri hallarda həyata keçirirlər. Digər mümkün tranzit dövlətlərdən keçməklə bağlı və təyinat dövləti tərəfindən readmissiyaya zəmanət olarsa, üzv dövlət sorğusu ilə Azərbaycan üçüncü ölkə vətəndaşlarının və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslərin tranzitinə icazə verir, eyni qaydada Azərbaycan tərəfi də müvafiq şəkildə sorğu edərsə, üzv dövlət üçüncü ölkə vətəndaşları və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslərin tranzitinə icazə verir. Tranzitdən imtina hüququ da mövcuddur, həmin maddənin III hissəsində imtina üçün əsas hesab edilən hallar sadalanmışdır. Bu hallara üçüncü ölkə vətəndaşı və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsin təyinat dövlətində və ya digər tranzit dövlətdə onun irqi, dini, milliyyəti, xüsusi ictimai qrupa mənsubiyyəti və yaxud siyasi əqidəyə malik olması səbəbindən işgəncə və ya qeyri-insani və ya alçaldıcı rəflar, yaxud cəza və ya ölüm cəzası, yaxud da təqib edilmə kimi həqiqi təhlükəyə məruz qalması, təyinat dövlətində və ya digər tranzit dövlətdə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi və ictimai sağlamlıq, milli təhlükəsizlik, ictimai asayiş kimi milli maraqlar daxildir. Bu müddəa Qaçqınların statusu haqqında 1951-ci il tarixli BMT Konvensiyasının 33-cü maddəsi ilə də uyğunluq təşkil edir [18]. Qeyd olunan hallar yaranarsa və ya aşkarlanarsa, yaxud da digər mümkün tranzit dövlətlərdən keçməyə və ya təyinat dövləti tərəfindən readmissiyaya zəmanət artıq olmadıqda, Azərbaycan və ya üzv dövlət verilmiş hər hansı icazəni ləğv edə bilər. Bu halda, sorğu edən dövlət üçüncü ölkə vətəndaşını və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsi zəruri şəkildə və yubanmadan geri götürməlidir.
Tranzit əməliyyatı üçün müvafiq şəkildə sorğu edilən dövlətin səlahiyyətli orqanına yazılı müraciət təqdim edilir və bu müraciətdə tranzitin növü, mümkün olan digər tranzit dövlətləri və müəyyən edilmiş sonuncu təyinat məntəqəsi, aidiyyəti olan şəxs barədə xüsusi məlumatlar, sərhəd buraxılış məntəqəsi, vaxt və s. məlumatlar qeyd olunmalıdır. Sorğu edilən dövlət tərəfindən beş iş günü ərzində sorğu edən dövlətə sərhəd buraxılış məntəqəsini və nəzərdə tutulan qəbuletmə vaxtını təsdiq edən qəbuletmə razılığı barədə və ya qəbuletmədən imtina və belə imtinanın səbəbləri barədə yazılı şəkildə məlumat verilməlidir. Əgər qeyd olunan müddətdə cavab alınmazsa, tranzit razılaşdırılmış hesab olunur. Hava yolu ilə tranzitin həyata keçirilməsi halında readmissiya edilməli olan şəxs və mümkün müşayiətçilər hava limanı tranzit vizası almaqdan azad edilirlər. Eyni zamanda sorğu edilən dövlətin səlahiyyətli orqanları zəruri hallarda müəyyən məsələlər üzrə yardım edə bilərlər. Tranzit əməliyyatı razılıq alındıqdan sonra 30 gün ərzində həyata keçirilir.
Sazişdə xərclərlə bağlı yalnız bir müddəa nəzərdə tutulmuşdur. Nəqliyyat və tranzit xərcləri adlanan 16-cı maddəyə əsasən səlahiyyətli orqanların readmissiya edilməli olan şəxsdən və ya üçüncü tərəflərdən readmissiya ilə bağlı xərclərinin kompensasiyasını almaq hüququna xələl gətirmədən, bu Sazişə müvafiq olaraq readmissiya və tranzit əməliyyatlarından irəli gələn sonuncu təyinat dövlətinin sərhədinə qədər bütün nəqliyyat xərcləri sorğu edən dövlət tərəfindən ödənilir. Yuxarıda xərclərin şəxsi çıxaran ölkə tərəfindən qarşılanması müddəasının ilk dəfə 1906-cı holland-alman müqaviləsində nəzərdə tutulduğunu qeyd etmişdik. Readmissiya sazişinin xərclərlə bağlı müddəaları standartdır və bütün müqavilələrdə eyni qayda ilə tənzim olunmaqdadır.
6-cı bölmədə şəxsə aid məlumatın mühafizəsi və preambula hissəsində adıçəkilən digər beynəlxalq sənədlərdən irəli gələn öhdəliklərlə əlaqə məsələləri təsbit edilmişdir. Məlum olduğu kimi, şəxsə aid məlumatların qorunması şəxsi toxunulmazlıq hüququnun tərkib hissəsidir. AR Konstitusiyasının 32-ci maddəsinin III hissəsinə əsasən öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatı haqqında məlumatın toplanılmasına, saxlanılmasına, istifadəsinə və yayılmasına yol verilmir. V hissədə isə vurğulanır ki, hər kəsin onun barəsində toplanmış və həqiqətə uyğun olmayan, tam olmayan, habelə qanunun tələbləri pozulmaqla əldə edilmiş məlumatların düzəldilməsini və ya çıxarılmasını (ləğv edilməsini) tələb etmək hüququ vardır [1]. İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqlarının Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının şəxsi həyata və ailə həyatına hörmət hüququ adlanan 8-ci maddəsində isə qeyd olunur ki, hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, evinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir. Həmçinin, milli təhlükəsizlik, ictimai asayiş və ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaş və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn həyata keçirilməsinə dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol verilmir [11]. Bütün bu müddəalar şəxsə aid məlumatların açıqlanması ilə bağlı məhdudiyyətlərin önəmini bizlərə göstərməkdədir. Haqqında danışdığımız readmissiya sazişinin 17-ci maddəsinə əsasən şəxsə aid olan məlumat yalnız o halda verilir ki, vəziyyətdən asılı olaraq bu məlumatın verilməsi Azərbaycanın və ya Üzv Dövlətin səlahiyyətli orqanları tərəfindən bu Sazişin həyata keçirilməsi üçün zəruridir. Hər bir ayrıca halda şəxsə aid olan məlumatın təhlili və istifadəsi Azərbaycanın daxili qanunvericiliyinə, əgər nəzarətedici qurum Üzv Dövlətin səlahiyyətli orqanıdırsa, 95/46/EC Direktivinin və həmin Üzv Dövlətin bu Direktivə uyğun olaraq qəbul etdiyi milli qanunvericiliyinin müddəalarına uyğun həyata keçirilir. Maddənin məzmununda qeyd olunan 95/46/EC “Şəxsi məlumatların emalı və ötürülməsinə dair” direktivi ifadə edir. Məlumatların mühafizəsi ilə bağlı 17-ci maddədə prinsiplər də göstərilmişdir. Bu prinsiplər şəxsə aid olan məlumatın qərəzsiz və qanunauyğun təhlili, məlumatın yalnız bu Sazişin həyata keçirilməsi üçün müəyyən edilmiş, aydın və qanuni məqsədlə toplanması, müvafiq məqsədə uyğun olmayan şəkildə, nə ötürən, nə də qəbul edən orqan tərəfindən artıq istifadə edilməməsi və s.-ni əhatə edir ki, bunların da siyahısı genişdir.
Readmissiya sazişinin icrası və təfsiri üçün tərəflər arasında qarşılıqlı yardımın təşkili mütləq olduğundan 19-cu maddə bu məqsədlə birgə readmissiya komitəsinin yaradılmasını nəzərdə tutmuşdur. Komitənin əsas vəzifələri sazişin tətbiqinə nəzarət etmək, müddəaların təfsiri və ya tətbiqindən irəli gələn məsələləri həll etmək, sazişin vahid tətbiqi üçün zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi barədə qərar qəbul etmək, hər bir üzv dövlətin Azərbaycanla tərtib etdiyi icra protokolları barədə mütəmadi məlumat mübadiləsi aparmaq və nəhayət, sazişə və onun əlavələrinə dəyişikliklər tövsiyə etməkdən ibarətdir. Komitə Aİ və Azərbaycanın nümayəndələrindən təşkil olunub qərarların icrası tərəflər üçün məcburi xarakter daşıyır. Yuxarıda adını çəkdiyimiz icra protokolu isə tərəflərin sorğusu əsasında onlardan biri tərəfindən səlahiyyətli orqanların, sərhəd buraxılış məntəqələrinin və əlaqələndirici şəxslərin müəyyən edilməsi, üçüncü ölkə vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin müşayiət altında tranziti daxil olmaqla müşayiət olunan qayıdışların şərtləri, əlavə vasitə və sənədlər, sürətləndirilmiş prosedura əsasən readmissiyanın üsulları və sorğu-sual prosedurları ilə bağlı qaydaların əhatə edilməsi məqsədilə tərtib olunur. İcra protokolunun qüvvəyə minməsi üçün readmissiya komitəsinə bildirilməsi mütləqdir. Onu da qeyd etməliyik ki, fərdi üzv dövlətlər və Azərbaycan arasında bağlanmış və ya bağlanacaq icazəsiz yaşayan şəxslərin readmissiyası haqqında hər hansı saziş və ya razılaşmanın müddəaları bu sazişin müddəaları ilə ziddiyyət təşkil edərsə, bu sazişin müddəalarına üstünlük verilir. Readmissiya müqaviləsinin son maddələrində onun tətbiq dairəsi, qüvvəyə minməsi, qüvvədə olma müddəti və ləğvi, düzəlişlər edilməsi qaydası ilə bağlı yekun müddəalar öz əksini tapmışdır.
Beləliklə, Aİ ilə Azərbaycan arasında bağlanan readmissiya sazişi tərəf dövlətlərdə icazəsiz yaşayan şəxslərin geri qaytarılması – readmissiyası ilə bağlı müddəaları tənzimləyir və İttifaqın Azərbaycan Respublikası ilə münasibətlərində xüsusi yerə malikdir. Ancaq qeyd etməliyik ki, ictimai münasibətlərin sürətlə dəyişdiyi və inkişaf etdiyi bir dövrdə miqrasiya proseslərinin qarşılıqlı tənzimlənməsində yalnız bu müqavilə ilə kifayətlənmək doğru olmazdı. Azərbaycan Respublikasının İttifaqın xüsusilə Şərqi və Cənubi Avropada yerləşən üzv dövlətlərilə readmissiya sazişlərinin imzalanmasına da ehtiyac vardır. Çünki bu regiona daxil olan ölkələrlə Azərbaycan arasında miqrasiya hərəkətləri geniş həcmlidir və buna görə də Aİ səviyyəsindəki ümumi tənzimləmələrdən əlavə xüsusi tənzimləmə də labüddür. Bundan əlavə, Şərq tərəfdaşlığı proqramına daxil olan digər ölkələrlə də icazəsiz yaşayan şəxslərin miqrasiya hüququnun beynəlxalq qaydalarına uyğun readmissiyası müqavilələrinin imzalanması gələcək üçün mühüm addımlardan biri ola bilər. Digər tərəfdən, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Aİ ilə bağlanan readmissiya sazişinə Qaçqınlar və siyasi sığınacaq axtaran şəxslərin readmissiyası ilə bağlı öhdəliklər adlı bölmənin əlavə edilməsi gələcəkdə bununla bağlı yarana biləcək ciddi problemlərin qarşısının alınması və həll edilməsində effektiv rol oynaya bilər.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995). Bakı: ”Hüquq Yayın Evi”, 2018 -92 s.
- Davy U. Einwandering und Integrationspfade. ZAR7. 2004
- Hailbronner K. Readmission agreements and the obligation on states under public international law to readmit their own and foreign nationals. Band 57. 1997
- Krabbe J. Toelating en uilzetting van vreemdelingen. Leiden. Eduard Ijdo. 1912
- Nils Coleman. European Readmission Policy: Third Country Interests and Refugee Rights. Leiden. Martinus Nijhoff Publishers. 2009
- The European Commission, Migration: Solidarity within the EU, 2019/10
- https://definitions.uslegal.com/m/mutatis-mutandis/
- http://e-qanun.az/framework/27934
- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_6
- https://ec.europa.eu/home-affairs/what-we-do/policies/irregular-migration-return-policy/return-readmission_en
- https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_AZE.pdf
- https://euneighbours.eu/en
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12012E%2FPRO%2F22
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A22005A0517%2802%29
- https://europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/40/freedom-of-establishment-and-freedom-to-provide-services
- https://law.cornell.edu/wex/prima_facie
- https://www.unhcr.org/3b66c2aa10
Qeyd: Bu məqalə Bakı Dövlət Universitetinin Konstitusiya hüququ kafedrasının doktorantı Elvin Əliyev tərəfindən təhsil prosesi çərçivəsində yazılmışdır.
Bu bloqda yerləşdirilən məqalələr hüquqi məsləhət xarakteri daşımır və belə olaraq nəzərə alınmamalıdır. Əlaqədar məsələ üzrə hüquqi dəyərləndirmənin və məsləhətin əldə olunması üçün müvafiq hüquqi məsləhət xidmətləri göstərən şəxsə müraciət etməyiniz tövsiyə olunur. Bloqda yayımlanan yazılar bloqun deyil, yalnız həmin yazının müəllifinin fikirlərini əks etdirir.