Vəsiyyət etmə azadlığını məhdudlaşdıran mirasda məcburi pay hüququnun tarixi Roma hüququna gedib çıxır. Roma hüququnda bu hüquq kifayət qədər geniş şəxslər dairəsini əhatə edirdi: ehtiyac içində olan dul qadın (yəni şəxsi əmlakı olmayan və ərinin ölümündən sonra özünü təmin edə bilməyən qadın); bilavasitə hakimiyyət altında olanlar, yalnız onların adları vəsiyyətnamədə çəkildikdə (heredes sui); emansipasiya olunmuş uşaqlar; doğma qardaş və bacılar (əgər onların adları vəsiyyətnamədə persona turpis çəkilməmişdirsə, yəni ləyaqətsiz olmayıblarsa) və bəzi digər kateqoriyadan olan şəxslər. Hətta Roma hüquqşünaslarının təcrübəsində belə bir baxış da formalaşmışdır ki, öz vərəsələrini təmin etməyən vəsiyyət edən şəxs kəmağıl hesab olunurdu, ona görə də onun yaxın qohumları belə ədalətsizlik nəticəsində özlərini təhqir edilmiş hesab etməklə, həmin şəxsə qarşı vərəsəlik hüquqları ilə bağlı iddia verə bilərdilər (querela inofficiosi testamenti).
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 66-cı fəsli mirasda məcburi pay hüququna həsr olunmuşdur. Mülki qanunvericilikdə məcburi рaya tam anlayış verilməmişdir. MM-in 1193-cü maddəsinə əsasən, vəsiyyət edənin uşaqlarının, valideynlərinin və arvadının (ərinin) vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq mirasda məcburi payı vardır. Bu pay qanun üzrə vərəsəlik zamanı onlara çatası payın yarısını (məcburi pay) təşkil etməlidir.
Məcburi рay hüququnun əmələ gəlməsi üçün bir sıra şərtlər vardır. Əsas şərtlərdən biri şəxsin məcburi vərəsələr dairəsinə daxil olmasıdır. Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinə fikir verdikdə mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsi müəyyən edildiyini görə bilərik. Belə ki, vəsiyyət edənin uşaqlarının, valideynlərinin və arvadının(ərinin) şəxslərin mirasda məcburi pay hüquqları vardır.
Maddədən də göründüyü kimi mirasdan məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsi MM-in 1159.1.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan birinci növbə vərəsələri əhatə edir.
Bəs digər ölkələrin qanunlarında mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsi necədir? Alman Mülki Qanunnaməsinə görə (§ 2303) vəsiyyət edənin enən xətt üzrə vərəsələrinin, valideynlərinin və arvadının (ərinin) mirasda məcburi pay hüququ vardır.
Türkiyyə Mülki Məcəlləsinin (Türk Medeni Kanunu) 505-ci maddəsinə əsasən, enən xətt üzrə vərəsələrinin, valideynlərinin və arvadının (ərinin) mirasda məcburi pay hüququ vardır. Göründüyü kimi Türk və Alman mülki qanunvericiliklərində mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsi eynilik təşkil edir.
Fransa Respublikasının mülki qanunvericiliyinə görə, miras qoyan bir övladı varsa istər sağlığında, istərsə də ölümə bağlı sərəncam (vəsiyyətnamə) ilə əmlakının yarısını, iki övladı varsa üçdə birini, üç və daha çox övladı varsa dörddə biri barəsində əvəzsiz olaraq sərəncam vermək səlahiyyətinə malik deyildir (Fransa Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 913-cü maddəsi). Həmçinin, Yaponiya Mülki Məcəlləsinə görə, mirasın açılmasına kimi bir il ərzində bağışlanmış və hədiyyə verilmiş bütün əşyaların dəyəri məcburi payın hesablanmasına əsas olan məbləğə daxil edilir (Yaponiya Mülki Məcəlləsinin 1030-cu maddəsi).
Rusiya Mülki Məcəlləsinə nəzər yetirdikdə isə mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsinin fərqli olduğunu görə bilərik. Belə ki, Rusiya Mülki Məcəlləsinin 1149.1-ci maddəsinə əsasən mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsi aşağıdakılardan ibarətdir:
- Vəsiyyət edənin yetkinlik yaşına çatmayan övladları;
- Vəsiyyət edənin əmək qabiliyyəti olmayan övladları;
- Vəsiyyət edənin əmək qabiliyyəti olmayan həyat yoldaşı və valideynləri;
- Vəsiyyət edənin himayəsində olmuş əmək qabiliyyəti olmayan şəxslər.
Məcburi pay hüququ olan şəxslərin siyahısı Azərbaycan Respublikasının köhnə mülki qanunvericiliyində də öz əksini tapmışdır. Belə ki, Azərbaycan SSR-in 1923-cü il mülki məcəlləsinin 492-ci maddəsində göstərilirdi – “Vəsiyyət edən özünün tam yaşa dolmayan uşaqlarını və əməyə bacarığı olmayan digər vərəsələrini, qanun üzrə onlara çatası paydan məhrum edə bilməz”. Qanunda digər vərəsələr ifadəsi göstərilmişdir. Buna görə də vərəsələrin tam dairəsini müəyyən etmək mümkün olmurdu. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1945-ci il 14 mart tarixli fərmanı ilə vərəsələrin tam dairəsi müəyyən olunmuşdur. Fərmanın 1-ci bəndində göstərilir: qanun üzrə vərəsələr vəfat edən şəxsin uşaqları (o cümlədən övladlığa götürülənlər), ər və ya arvad və əməyə bacarıqsız ata-analar, həmçinin vəfat edən şəxs ölməzdən əvvəl azı 1 il onun himayəsində olan digər əməyə bacarığı olmayanladır.
Eyni zamanda Azərbaycan SSR-in 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 538-ci maddəsi ilə mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsi müəyyən edilmişdir. Belə ki, bunlar aşağıdakı şəxslərdir:
- Vəsiyyət edənin həddi-büluğa çatmamış uşaqları;
- Vəsiyyət edənin əmək qabiliyyəti olmayan uşaqları;
- Vəsiyyət edənin övladlığa götürdüyü şəxslər;
- Vəsiyyət edənin əmək qabiliyyəti olmayan əri (arvadı), valideynləri (övladlığa götürənlər) və onun himayəsində olan şəxslər.
Gördüyümüz kimi Azərbaycan SSR-in 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 538-ci maddəsi ilə Rusiya Mülki Məcəlləsinin 1149.1-ci maddəsi eynilik təşkil edir. Zənnimizcə Mülki Məcəllədə məcburi pay hüququ olan şəxslərin dairəsinin bu qədər geniş müəyyən olunması yalnışdır. Bu şəxsin öz əmlakı barəsində verdiyi sərəncamı çox məhdudlaşdırır. Fikrimizcə Azərbaycan SSR-in 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 538-ci maddəsində öz əksini tapan məcburi vərəsələrin dairəsi daha məqsədə uyğundur. Məcburi vərəsələrin dairəsinin məhdudlaşdırılması həm ailə-təminat prinsipinin, həm də vəsiyyət etmə azadlığı prinsipinin qarşılıqlı tarazlığı şəklində həyata keçirilməsin təmin edəcək. Bu səbəbdən MM-in 1193-cü maddəsində öz əksini tapan şəxslərin dairəsi Azərbaycan SSR-in 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 538-ci maddəsində öz əksini tapan məcburi vərəsələrin dairəsi ilə dəyişdirilməlidir.
Mirasda məcburi payın əmələ gəlməsi üçün vəsiyyətnamənin mövcudluğu vacib şərtlərdəndirmi? Yəni vəsiyyətnamə olmasa şəxslərin məcburi pay hüquqları olmayacaqmı? Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinə fikir verdikdə görə bilərik ki, burada “vəsiyyət edən”, “vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq” ifadələri işlədilmişdir. Vəsiyyət edən şəxs vəsiyyət üzrə vərəsəlikdə istifadə olunan termindir. Vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq ifadəsi isə vəsiyyətnamənin mütləq mövcud olmasının vacibliyini göstərir. Amma KM-in Mülki Məcəllənin 1193 və 1200-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair 8 yanvar 2021-ci il tarixli plenum qərarında göstərilmişdir ki, qanun üzrə vərəsələrdən birinci növbə vərəsələr, yəni məcburi pay hüququ olan vərəsələr vəsiyyətnamə olmadığı hallarda da mirasdan məcburi pay almaq hüquqları vardır və bu məcburi paylarının tamamlanmasını tələb edə bilərlər. Biz də Konstitusiya Məhkəməsinin sözügedən mövqeyi ilə tam razıyıq. Amma Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinin təkmilləşdirilməyə və KM-in sözügedən qərarı ilə uyğunlaşdırılmağa ehtiyacı vardır. Belə ki, ziddiyətin aradan qaldırılması üçün “vəsiyyət edən” ifadəsinin “miras qoyan” ifadəsi ilə, “vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq” ifadəsinin isə “vəsiyyətnamənin mövcudluğundan asılı olmayaraq” ifadəsi ilə əvəz olunmasını təklif edirik. Bu səbəbdən Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsi yuxarda göstərilən dəyişikliklərlə birgə aşağıdakı kimi yeni redaksiyaya verilsə daha uyğun olar:
Miras qoyanın edənin yetkinlik yaşına çatmayan uşaqlarının, əmək qabiliyyəti olmayan enən xətt üzrə digər vərəsələrinin, əmək qabiliyyəti olmayan valideynlərinin, habelə əmək qabiliyyəti olmayan arvadının (ərinin) və vəsiyyət edən ölməzdən əvvəl azı 1 il onun himayəsində olanın vəsiyyətnamənin mövcudluğundan asılı olmayaraq mirasda məcburi payı vardır.
Müasir Avroрa ölkələrinin əksəriyyətində vərəsəlik hüquq institutunda məcburi рay hüququ ailə münasibətlərini qoruyan vacib institut kimi qəbul edilir. İnsan hüquqları üzrə Avroрa Məhkəməsinin Marks Belçikaya qarşı iş üzrə 1979-cu il 13 iyun tarixli qərarında göstərilmişdir ki, aliment öhdəlikləri və ya vərəsəlikdə məcburi рay hüququ Konvensiyanın üzvləri olan əksər ölkələrin qanunvericiliyində mövcuddur və əmlaka vərəsəlik hüququ ailə həyatının tərkib hissəsidir. Нəmin iş üzrə hakim Pinheiro Farinhan Xüsusi rəyində qeyd etmişdir ki, “ailə münasibətləri ilə bağlı olan insanlar arasında mütləq рay hüququ ailə maraqlarını müdafiə edən, bu münasibətlərdən yaranan mənəvi və sosial xarakterli vəzifələrin formasını göstərir”.
RF-nin Konstitusiya Məhkəməsinin bir neçə fərdi şikayətlərlə bağlı işlərində: 1995-ci il 17 may tarixli 31-O saylı vətəndaş Q.V.Qrişa, 2011-ci il 22 mart tarixli 421-O-O saylı vətəndaş İ.İ.Qolubyevanın şikayətlərinin qəbul olunmasından imtina haqqında qərardadlarında göstərilmişdir ki, vəsiyyət azadlığını məhdudlaşdıran vərəsəlikdə məcburi рay qaydaları mülki qanunvericiliyə xüsusi müdafiəyə ehtiyacı olan şəxslərin maddi təminatı məqsədi ilə əlavə edilmişdir.
Bəs mirasdan məcburi pay hüququndan məhrumetmə hansı qaydada və hansı hallar olduqda həyata keçirilə bilər? Mirasdan məcburi pay almaq hüququndan məhrumetmə məhkəmə qaydasında həyata keçirilir. Miras qoyan hələ öz sağlığında vərəsəlik hüququndan məhrumetməyə səbəb olan hallar olduqda məhkəməyə müraciət edərək vərəsələrini mirasdan məcburi pay hüququndan məhrum edə bilər. Bəs “vərəsəlik hüququndan məhrumetməyə səbəb olan hallar” dedikdə hansı hallar nəzərdə tutulur? Bu hallar Mülki Məcəllədə konkret sadalanmamışdır. Amma Konstitusiya Məhkəməsinin AR Mülki Məcəlləsinin 1203.1-ci maddəsinin şərh edilməsinə dair 13 dekabr 2011-ci il tarixli plenum qərarında bu məsələyə aydınlıq gətirilmişdir. Belə ki, plenum qərarda göstərilmişdir ki, bu hallar Mülki Məcəllənin 1137 və 1138-ci maddələrində göstərilən halları əhatə edir. Həmçinin MM-in 1137 və 1138-ci maddələrindəki hallar nəinki vəsiyyət edənin son iradəsinə, eyni zamanda ona qarşı yönələn hallar olduqda da vərəsə məcburi paydan məhrum edilə bilər.
Mirasda məcburi pay hüququndan məhrumetməyə əsas verən hallarla bağlı məsələlər xarici ölkələrin qanunvericiliklərində necə həll edilir? Belə ki, Almaniya Mülki Qanunnaməsinin 2333-cü maddəsinə əsasən vəsiyyət edən şəxs özündən sonra mirasda məcburi pay almaq hüququ olan şəxsləri miras əmlakından aşağıdakı hallardan biri mövcud olduqda məhrum edə bilər:
- əgər vərəsə vəsiyyət edənin, onun həyat yoldaşının və ya digər vərəsəsinin həyatına qəsd edərsə;
- vərəsə qəsdən vəsiyyət edənə və yaxud onun həyat yoldaşına münasibətdə kobud rəftar edərsə (bu o halda tətbiq olunur ki, bu halı edən vərəsə vəsiyyət edənin qohumlarından biri olsun);
- vərəsə vəsiyyət edənə və yaxud onun həyat yoldaşına münasibətdə cinayətdə və yaxud hər hansı digər hüquqa zidd əməldə təqsirli sayılarsa;
- vərəsə vəsiyyət edənin saxlanılması ilə əlaqədar qanunla onun üzərinə qoyulmuş vəzifələrini kobudcasına pozarsa;
- vərəsə miras qoyanın iradəsinə zidd olaraq qeyri-əxlaqi və sağlam olmayan həyat sürərsə.
Gördüyümüz kimi Alman Mülki Qanunnaməsində məcburi paydan məhrumetməyə səbəb olan hallar konkret olaraq göstərilmişdir. Fikrimizcə bizim də qanunvericilikdə bu halların konkret siyahısının göstərilməsinə ehtiyac vardır.
Bəzən miras qoyan şəxs ölməmişdən əvvəl müəyyən əmlaklarını kimlərəsə bağışlayır. Bu zaman məcburi payın həcmi müəyyənləşdirilərkən bağışlanmış əşyanın dəyəri nəzərə alınırmı? Bununla bağlı normalar xarici ölkələrin mülki qanunvericiliyində öz əksini tapmışdır.
Alman Mülki Qanunnaməsinin 2305-ci maddəsinə əsasən, əgər məcburi pay almaq hüququ olan şəxsə onun qanun üzrə vərəsəlik zamanı ala biləcəyi payın yarısından az əmlak vəsiyyət edilmişdirsə, o, vəsiyyət üzrə aldığı payın qanun üzrə vərəsəlik zamanı ala biləcəyi payın yarısından az olduğu hissəni tələb edə bilər. Bağışlanan əmlak ünsürünün verilməsindən on il keçdikdən sonra onun dəyəri məcburi payın hesablanmasında nəzərə alınmır. Ər-arvadın bir-birlərinə olan hədiyəyləri ilə bağlı bu on illik müddət vəsiyyət edən ilə nikah xitam olunmadıqca işləməyə başlamaz. Məcburi pay sahibi vərəsəliyi qəbul edən bir hüquq sistemi kimi Almaniyada məcburi pay sahibi vərəsələrin məcburi payları hesablanarkən miras qoyanın ölməmişdən əvvəlki son 10 il ərzində vermiş olduğu bütün adi hesab olunmayan bağışlamaları (istər 3-cü şəxslərə, istərsə də uşaqlarına) istənilən halda məcburi payın müəyyənləşdirilməsində nəzərə alınır.
Mülki Məcəllənin 1200-cü maddəsinə əsasən, miras qoyan əşyanı üçüncü şəxsə bağışladıqda, məcburi paya hüququ olan şəxs, əgər bağışlanmış əşya mirasa daxil olsaydı, onun məcburi payının arta biləcəyi məbləğdə məcburi payın tamamlanmasını tələb edə bilər. Əgər mirasın açıldığı vaxtadək hədiyyənin verilməsindən iki il keçirsə, hədiyyə hesaba alınmır.
Maddəyə fikir verdikdə görə bilərik ki, mirasın açıldığı ana kimi iki il ərzində hədiyyə kimi verilən əşyaların dəyəri məcburi pay hesablanarkən nəzərə alınır (MM-in 1200-cü maddəsi). Qalan hallarda hədiyyə hesaba alınmır. Məsələn, miras qoyan bağ evini öz qardaşına bağışlayır. Bundan dörd il keçir. Miras qoyan ölür. Bağışlanmış bağ evininin dəyəri məcburi pay hesablanarkən nəzərə alınmır. Çünki mirasın açılmasına kimi dörd il müddət keçmişdir.
Bəzən məcburi pay almaq hüququ olan şəxs onu almaqdan imtina edir. Bu zaman imtina etmiş şəxsin məcburi payı kimlər arasında və hansı qaydada bölüşdürülməlidir? Belə ki, Mülki Məcəllənin 1202.1-ci maddəsinə əsasən, məcburi pay almaq hüququ olan vərəsə onu qəbul etməkdən imtina edə bilər, lakin bu imtina digər vərəsələrin məcburi payının artmasına səbəb olmur. Onun payı vəsiyyət üzrə vərəsələrə keçir. Müddəadan göründüyü kimi imtina etmiş şəxsin payı vəsiyyət üzrə vərəsələrə keçir. Burada sual meydana çıxır ki, nə üçün bu pay yalnız vəsiyyət üzrə vərəsələrə keçir? Vəsiyyət üzrə vərəsələr bu payın qəbulundan imtina etsələr onda bu imtina olunmuş məcburi payın aqibəti necə olacaq? Təəssüf ki, qanunverici bu suallara cavab vermir. Bu səbəbdən 1202.1-ci maddədə “vəsiyyət üzrə vərəsələrə” sözünün “vərəsələrə” sözü ilə dəyişdirilməsi fikrimcə məqsədəmüvafiq olardı.
Ədəbiyyat siyahısı:
- Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi.
- AR KM-in Mülki Məcəlləsinin 1193 və 1200-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair qərarı.
- Azərbayсan Resрublikasının Vərəsəlik Нüququ: dərs vəsaiti/ S.Allahverdiyev, “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı 2004.
- Azərbaycan SSR-in Mülki Məcəlləsi (1923 və 1964-cü il). Hüquq Yayın Evi. Bakı 2013.
- Vərəsəlik Normativ aktlar, qərarlar və şərhlər. N.Abdullayev. Нüquq İslahatları Yayın Evi. Bakı 2008.
- German Civil Code. Translation provided by the Langenscheidt Translation Service. Translation regularly updated by Neil Mussett and most recently by Samson Übersetzungen GmbH, Dr Carmen v. Schöning. URL available at: httрs://www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/englisch_bgb.html#р6618
- CASE OF MARCKX v. BELGIUM. Application no. 6833/74. European Court of Human Rights. URL available at: https://hudoc.echr.coe.int/fre#{%22itemid%22:[%22001-57534%22]}
- Türk Medeni Kanunu. URL available at: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.4721.pdf
- “Гражданский кодекс Российской Федерации (часть третья)” от 26.11.2001 N 146-ФЗ (ред. от 28.02.2023), Раздел V. Наследственное право, Глава 63. Наследование по закону, Статья 1149. Право на обязательную долю в наследстве. URL available at: https://legalacts.ru/kodeks/GK-RF-chast-3/razdel-v/glava-63/statja-1149/
Bu bloqda yerləşdirilən məqalələr hüquqi məsləhət xarakteri daşımır və belə olaraq nəzərə alınmamalıdır. Əlaqədar məsələ üzrə hüquqi dəyərləndirmənin və məsləhətin əldə olunması üçün müvafiq hüquqi məsləhət xidmətləri göstərən şəxsə müraciət etməyiniz tövsiyə olunur. Bloqda yayımlanan yazılar bloqun deyil, yalnız həmin yazının müəllifinin fikirlərini əks etdirir.